Pretoria (Suid-Ndebele: iPitori) is die administratiewe hoofstad van Suid-Afrika en is geleë in die provinsie Gauteng, ongeveer 50 km noord van Johannesburg. Die stadsgebied word deurkruis deur die Magaliesbergreeks.
Pretoria | |
|---|---|
Stad | |
Kloksgewys van links-bo: Pretoriastadskern, Voortrekkermonument, Kerkplein, Paleis van Justisie, Loftus Versfeld, Admingebou van die Universiteit van Pretoria en die Uniegebou. | |
Vlag Wapen | |
| Byname: Jakarandastad | |
| Leuse(s): Præstantia Prævaleat Prætoria (Latyn vir: "Mag Pretoria toonaangewend in uitnemendheid wees") | |
Pretoria Pretoria se ligging in Gauteng | |
| Koördinate: 25°44′46″S 28°11′17″O / 25.74611°S 28.18806°OKoördinate: 25°44′46″S 28°11′17″O / 25.74611°S 28.18806°O | |
| Land | Suid-Afrika |
| Provinsie | Gauteng |
| Munisipaliteit | Stad Tshwane |
| Stigting | 16 November 1855 |
| Regering | |
| • Burgemeester | Cilliers Brink (DA) |
| Oppervlak | |
| • Stad | 687,54 km2 (265,46 vk. myl) |
| • Metro | 6 298 km2 (2 432 vk. myl) |
| Hoogte | 1 339 m (4 393 ft) |
| Bevolking (2011) | |
| • Stad | 741 651 |
| • Digtheid | 1 079/km2 (2 790/vk. myl) |
| • Metro | 2 921 488 |
| • Metrodigtheid | 460/km2 (1 200/vk. myl) |
| Demoniem(e) | Pretorianer |
| Rasverdeling (2011) | |
| • Wit mense | 52,5% |
| • Indiërs/Asiërs | 1,9% |
| • Bruin mense | 2,5% |
| • Swart mense | 42,0% |
| • Ander | 1,2% |
| Taal (2011) | |
| • Afrikaans | 47,7% |
| • Engels | 16,4% |
| • Noord-Sotho | 8,0% |
| • Tswana | 5,4% |
| • Ander | 22,5% |
| Poskode (strate) | 0002 |
| Poskode (posbusse) | 0001 |
| Skakelkode | 012 |
| Webwerf | Tshwane-munisipaliteit |
Pretoria is op 16 November 1855 deur die Voortrekkers gestig en het in 1860 die hoofstad van die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR) en in 1910 Transvaal en ook die nuutgestigte Unie van Suid-Afrika se uitvoerende hoofstad geword. Kaapstad is sedert 1910 die wetgewende hoofstad en Bloemfontein die geregtelike hoofstad.
In vergelyking met die naburige Johannesburg het Pretoria, wat eers in 1931 stadstatus verkry het, teen 'n stadiger tempo gegroei. Eers toe die Nasionale Party in 1948 aan bewind gekom het, het Pretoria gaandeweg in belangrikheid toegeneem. Die stad dien tans oorwegend as 'n administratiewe sentrum, en die plaaslike dienstesektor verskaf die meeste werkgeleenthede. Nogtans beskik Pretoria oor 'n nywerheidsbasis, wat veral op die yster- en staalbedryf asook motorvervaardiging steun, en dien daarnaas as 'n spoorwegsentrum.
Pretoria se tersiêre opvoedingsinstellings sluit die Universiteit van Suid-Afrika (gestig in 1873 en tans een van die vernaamste instellings ter wêreld vir afstandsonderwys), die Universiteit van Pretoria (gestig in 1908) en die Tshwane-Universiteit vir Tegnologie in.
Sedert 2000 vorm Pretoria deel van die Stad Tshwane Metropolitaanse Munisipaliteit. Op 7 Maart 2005 het die Stad Tshwane Metropolitaanse Munisipaliteit onder gesag van die ANC in 'n vergadering besluit om die Stad Tshwane formeel as 'n geografiese pleknaam te registreer op die databasis van die Suid-Afrikaanse Geografiese Nameraad (SAGNR) in terme van die SAGNR Wet 118 van 1998. Sedertdien was die vorige Tshwane metroraad in 'n omstrede proses betrokke om Tshwane as die amptelike en enigste naam van die stad te vestig. In Augustus 2007 het die Suid-Afrikaanse Geografiese Nameraad egter bevestig dat Pretoria se naam nie verander word nie. Tot in 2019 is die stad se amptelike naam nie verander nie en dit blyk nou al hoe onwaarskynlik dat dit hoegenaamd nog sal gebeur.
Geografie
Pretoria is in die noordooste van die provinsie Gauteng geleë, sowat 56 km noord van Johannesburg en 260 km wes van Nelspruit af. Pretoria lê 1 339 meter bo seevlak in 'n warm, beskermde en vrugbare vallei wat deur die berge van die Magaliesbergreeks omring word. Pretoria is 'n baie aangename en kosmopolitiese stad, geleë in die oorgangsgebied tussen die Hoëveld- en die Bosveld-gebiede. As gevolg van sy ligging het Pretoria 'n besonder ryk voëllewe.
Klimaat
Pretoria het 'n subtropiese klimaat met warm, vogtige somers en gematigde, droë winters. Daar word 'n gemiddelde 300 sonskyndae per jaar in Pretoria aangeteken.
| Weergegewens vir Pretoria | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Maand | Jan | Feb | Mar | Apr | Mei | Jun | Jul | Aug | Sep | Okt | Nov | Des | Jaar |
| Hoogste maksimum (°C) | 36,2 | 36,3 | 34,6 | 32,5 | 29,4 | 25,4 | 25,5 | 28,6 | 33,5 | 34,6 | 35,7 | 35,0 | 36,3 |
| Gemiddelde maksimum (°C) | 28,5 | 28,0 | 26,9 | 24,1 | 21,8 | 18,9 | 19,5 | 22,1 | 25,5 | 26,6 | 27,0 | 28,0 | 24,7 |
| Gemiddelde temperatuur (°C) | 22,6 | 22,1 | 21,0 | 17,9 | 14,7 | 11,5 | 11,9 | 14,7 | 18,6 | 20,1 | 21,0 | 21,9 | 18,2 |
| Gemiddelde minimum (°C) | 17,8 | 17,3 | 16,1 | 12,6 | 8,2 | 4,8 | 4,8 | 7,6 | 11,9 | 14,4 | 15,8 | 16,8 | 12,3 |
| Laagste minimum (°C) | 10,9 | 11,0 | 5,5 | 3,5 | 0,7 | −1,4 | −0,6 | −1,2 | 2,3 | 3,6 | 6,6 | 6,5 | −1,4 |
| Neerslag (mm) | 135 | 76 | 79 | 54 | 13 | 7 | 3 | 5 | 20 | 72 | 101 | 108 | 673 |
| Sonskynure (u/d) | 8,41 | 8,40 | 8,19 | 8,19 | 9,12 | 9,03 | 9,33 | 9,51 | 9,48 | 8,88 | 8,45 | 8,77 | 8,8 |
| Reëndae (d) | 11 | 8 | 8 | 5 | 2 | 1 | 1 | 1 | 2 | 6 | 9 | 11 | 65 |
| Humiditeit (%) | 62 | 63 | 63 | 63 | 56 | 54 | 50 | 45 | 44 | 52 | 59 | 61 | 56 |
| Bron: NOAA Pretoria gemiddelde klimaat 1961–1990 |
Administratiewe stadsgebied
Die Metropolitaanse Munisipaliteit Stad Tshwane, wat op 5 Desember 2000 gestig is, het 'n oppervlakte van 2 199 vierkante kilometer en sluit naas Pretoria ook talle dorpe in sy metropolitaanse gebied in, waaronder Centurion (vroeër Verwoerdburg), Akasia, Soshanguve, Mabopane, Atteridgeville, Ga-Rankuwa, Winterveld, Hammanskraal, Temba, Pienaarsrivier, Krokodilrivier en Mamelodi.
Geskiedenis
Vroeë geskiedenis
Die eerste setlaars in die gebied van die huidige Pretoria was lede van die Nguni-stam, wat later as Ndebele (letterlik "vlugtelinge") of Matabele bekend gestaan het. Enkele honderd jaar lank het hulle die vrugbare Apiesrivierstreek as veetelers bewoon voordat Zoeloe-krygers met hul aanvalle in die vroeë 19de eeu verwoesting in die gebied gesaai het. Baie Nguni is in dié aanvalle dood, terwyl die oorlewendes noordwaarts gevlug en hulle in die gebied van die huidige Zimbabwe gevestig het. Die streek was vervolgens tydelik onbewoon.
Volgens historiese dokumente het Voortrekkergesinne soos die Van der Walts, Prinsloos en Bronkhorsts hulle in die periode tussen 1832 en 1842 in die Fonteinedal gevestig – gelyktydig het ook die eerste Tswana-setlaars na die Pretoriagebied gekom. Die broers Lucas en Gert Bronkhorst was die eerste boere in die gebied wat op die plase Groenkloof en Elandspoort geboer het. Die eerste huis in die gebied is deur J.G.S. Bronkhorst in 1840 in die Fonteinedal opgerig.
'n Aantal Afrikanergesinne het hulle rondom die nabygeleë dorp Elandspoort gevestig. Die plaaslike bewoners het hul dorp in 1854, twee jaar nadat die Sandrivierkonvensie die onafhanklikheid van die gebied noord van die Vaalrivier bevestig het, tot kerkplaas van Sentraal-Transvaal laat verklaar. Elandspoort het sodoende 'n belangrike plek vir nagmale, dope en huwelike geword. Die Voortrekkerleier kommandant-generaal Marthinus Wessel Pretorius het land in die Apiesriviervallei aangekoop wat daarna deur die regering van die ZAR oorgeneem is, met die voorneme om hier 'n permanente gebou vir die Boererepubliek se Volksraad te vestig; dit was immers reeds voorspelbaar dat hier 'n beduidende nedersetting sou ontstaan.
Pretoria is in 1855 deur M. W. Pretorius amptelik as Pretoria Philadelphia ("Die Broederskap van Pretoria") gestig en na sy vader Andries Pretorius genoem, wat ná sy oorwinning oor die Zoeloes in die Slag van Bloedrivier as 'n volksheld vereer is. Andries Pretorius het ook 'n belangrike rol by die onderhandelinge met Groot-Brittanje gespeel, wat in 1852 met die ooreenkoms van Sandrivier tot die onafhanklikheid van Transvaal onder die nuwe naam Zuid-Afrikaansche Republiek gelei het.
Die dorp het destyds uit sowat tagtig huise met 'n bevolking van 300 bestaan. In 1856 het 'n raadgewer van die president, Andries du Toit, een van sy Basotho-ponies teen die hele gebied van die huidige voorstad Arcadia geruil. Vir die volgende twee jaar was hy besig met die opmeting van sy besit. Die gebied is deur Stephanus Meintjies ontwikkel, en 'n nabygeleë koppie, Meintjieskop, is na hom genoem. Die destydse dorpsgebied het van Potgieterstraat in die weste tot by Prinsloostraat in die ooste en van Boomstraat in die noorde tot by Scheidingstraat in die suide gestrek.
Hoofstad van die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR)
Pretoria het op 1 Mei 1860 die hoofstad van die ZAR geword en is tydens die Eerste Vryheidsoorlog tussen Desember 1880 en Maart 1881 deur Britse troepe beleër.
George Heys, 'n boorling van Durban en geesdriftige sakeman wat hom in 1879 in Pretoria gevestig het, het in 1882 sy koetsvoerdiens Express Saloon Coach Service gestig. Die koetse het van Kerkplein op drie hoofroetes na Kimberley, Barberton en Pietersburg vertrek. Die Abbot-Downing-koetse, wat Heys ingespan het, was handgemaak en is van New Hampshire in die Verenigde State ingevoer. Destyds is die koetse, waarvan elkeen agtien tot twintig passasiers en tot drie en 'n halwe ton posstukke kon vervoer, deur feitlik alle belangrike koetsmaatskappye gebruik.
Die kaartjie vir 'n koetsreis was allesbehalwe goedkoop – die span van tien perde moes elke tien tot vyftien myl vervang word. Die reis tussen Pretoria en Johannesburg het destyds ongeveer vyf uur geduur – mits die koets nie in die Sesmylspruit of die Jukskeirivier vasgeval het nie. George Heys se vervoersaak het ook 'n kontrak met die posmeester-generaal van die ZAR, Nicolaas van Alphen, gehad, maar dit het met die aankoms van die eerste trein uit Kaapstad op Pretoria se stasie ten einde geloop. Heys was nogtans 'n welgestelde man en het in 1884 besluit om 'n statige herehuis, Melrose Villa (wat later Melrose-Huis genoem is), in Maréstraat (later Jacob Maréstraat) vir homself en dsy gesin te laat bou. Planne vir die spoghuis is opgetrek deur die Londense argitek W T Vale. Die Heys-gesin het sy intrek in 1887 geneem, en drie jaar later is die villa nog eens vergroot. George Heys is in 1939 tydens 'n besoek aan Engeland oorlede, maar sy afstammelinge het nog tot in 1967 hier gewoon. Die herehuis is daarna aan die Pretoriase stadsraad verkoop wat hom gerestoureer en as museum vir die publiek oopgestel het.
Die Tweede Vryheidsoorlog, wat van 1899 tot 1902 tussen die Boererepublieke en die Verenigde Koninkryk gewoed het, het tot die ondergang van die ZAR gelei en 'n tydperk van Britse oorheersing in Suid-Afrika ingelui. Pretoria het op 5 Junie 1900 gekapituleer en is vervolgens deur troepe onder die bevel van lord Frederick Sleigh Roberts ingeneem. Lord Roberts het van die Sikhs, wat hom op sy veldtogte in Indië bygestaan het, saamgebring na Pretoria en in Melrose-huis ingetrek. Die huis het ook die hoofkwartier van die Britse leër in die stad geword, terwyl die half voltooide Paleis van Justisie in 'n militêre hospitaal vir gewonde soldate omgeskep is. Met die ondertekening van die Vredesooreenkoms van Vereeniging in die eetkamer van Melrose-huis is die oorlog kort voor middernag op 31 Mei 1902 in Pretoria amptelik beëindig.
George Heys het saam met sy vriende, waaronder die sakelui Edmund en George Bourke, 'n baie belangrike rol in die ekonomiese, professionele, politieke en sosiale lewe van Pretoria gespeel. Almal het goeie betrekkinge met president Paul Kruger gehandhaaf en talle liefdadige geskenke aan die stad gemaak, waaronder 'n verpleeginrigting vir gewonde soldate in 'n klein gebou langs die Staats Model School in Van der Walt Straat (1899), die kerksaal van die Metodiste-kerk in Sunnyside en die klokkespel in die stadhuis in Paul Krugerstraat.
Hoofstad van Suid-Afrika
Die Afrikanerrepublieke ZAR en Oranje-Vrystaat is met die Kaapkolonie en Natal in 1910 verenig in die Unie van Suid-Afrika, met Pretoria as sy administratiewe hoofstad (terwyl Kaapstad die parlementêre en wetgewende hoofstad geword het). In die tydperk tussen 1860 en 1994 het Pretoria ook as die setel van die provinsiale regering van Transvaal gedien.
Op 14 Oktober 1931 het Pretoria amptelik stadstatus gekry. Danksy die vestiging van akademiese en wetenskaplike instellings word Pretoria ook as die akademiese hoofstad van Suid-Afrika beskou – dit is die tuiste van 'n aantal universiteite en navorsingsinstellings, onder andere die Universiteit van Pretoria, die Universiteit van Suid-Afrika (UNISA) en die Wetenskaplike en Nywerheidnavorsingsraad (WNNR).
Pretoria se Kerkstraat was een van die teikens van die ANC se terreuraanvalle in Suid-Afrika in die vroeë 1980's. Op 25 Januarie 1980 het drie ANC-lede in die voorstad Silverton 25 mense as gyselaars aangehou. In ruil vir hulle het die terroriste die vrylating van Nelson Mandela geëis. Al drie ANC-mans en twee blanke vrouens is in die voorval dood. Die Kerkstraat-bomontploffing het op 20 Mei 1983 agtien mense gedood en 217 beseer.
In 'n rassisties gemotiveerde aanval het 'n blanke man, Barend Strydom, op 15 November 1988 vyf swart burgers op Strydomplein doodgeskiet.
Op 24 November 1995 het Pretoria sy eerste swart burgemeester, Slo Ramokhoase, gekry.
Vandag vorm Pretoria staatkundig deel van die Stad Tshwane Metropolitaanse Munisipaliteit, één van die drie van Suid-Afrika se agt metropolitaanse gebiede wat in die provinsie Gauteng geleë is.
Vanaf 19 Augustus 2016 tot 12 Februarie 2019 het Solly Msimanga as burgemeester van Pretoria gedien nadat hy die DA tot 'n oorwinning in die munisipale verkiesing op 3 Augustus 2016 gelei het. Die DA vorm 'n koalisieregering met die Afrika Christen Demokratiese Party en die Vryheidsfront Plus. Nadat Solly Msimanga op 18 Januarie 2019 sy kandidatuur tydens die Suid-Afrikaanse algemene verkiesing van 2019 as premier vir Gauteng en sy bedanking as burgemeester vir 11 Februarie 2019 aangekondig het, is Stevens Mokgalapa op 12 Februarie 2019 as sy opvolger gekies. Op 26 Februarie 2020 het Mokgalapa egter van sy pos uitgetree.
Op 5 Maart 2020 het die provinsiale regering van Gauteng Pretoria onder administrasie geplaas en vervolgens is die raad ontbind. 'n Nuwe raad sou binne 90 dae gekies word. Ná maande se regsuitdagings het op 27 Oktober 2020 die Appèlhof van Suid-Afrika die besluit van die provinsiale regering omvergewerp. Op 30 Oktober 2020 is Randall Williams van die DA tot nuwe burgemeester van Pretoria verkies. Op 13 Februarie 2023 het hy egter sy onmiddellike bedanking as burgemeester aangekondig. Williams is eers opgevolg deur Murunwa Makwarela, maar Makwarela is op 28 Maart 2023 opgevolg deur Cilliers Brink.
Infrastruktuur
Historiese ontwikkeling
Binne vyf dekades ná sy stigting is Pretoria van 'n moderne stedelike infrastruktuur voorsien. Belangrike mylpale was die bou van 'n NG Kerkgebou in 1857, die ontstaan van 'n formele skoolstelsel in 1859, die vestiging van 'n posdiens in 1864 en 'n telegraafdiens in 1877, die opening van die eerste spoorwegverbinding in 1893, die voorsiening van elektriese verligting in 1892, die publikasie van die eerste plaaslike dagblad in 1898, die vestiging van 'n rioleringstelsel in 1904 en die opening van elektriese tremlyne in 1910.
Moderne ontwikkeling
Pretoria se strategiese ligging, sy aangename klimaat en die beskikbaarheid van hoogs-opgeleide mannekrag het van die stad 'n leidende onderwys- en navorsingsentrum gemaak. Daar word geraam dat tussen 85 en 90 persent van alle navorsings- en ontwikkelingsaktiwiteite in Suid-Afrika in Pretoria gekonsentreer is. Belangrike instellings sluit Krygkor, die Suid-Afrikaanse Mediese Navorsingsraad, die Wetenskaplike en Nywerheidnavorsingsraad (WNNR), die Navorsingsraad vir Menslike Wetenskappe en tersiêre instellings soos die Universiteit van Suid-Afrika (UNISA), die Universiteit van Pretoria (UP) en die Tshwane-Universiteit vir Tegnologie in.
Daar bestaan goeie toegangsroetes van Johannesburg (N1), Polokwane (N1), Noordwes (N14) en Witbank (N4).
Die Tshwanemetro beplan ook 'n kringspoor wat as 'n stedelike ontwikkelingskorridor sal dien met 'n pendelspoorwegverbinding as basis wat óm die Pretoriastadskern sal loop as deel van 'n geïntegreerde multimodus-vervoerstelsel vir Tshwane. Pretoria is slegs 28 km van die O.R. Tambo Internasionale Lughawe, 35 km van Lanseria-lughawe en word ook bedien deur die Wonderboomlughawe wat binne die stadsgrense is. Daar word beplan om Wonderboomlughawe te ontwikkel tot 'n derde internasionale lughawe in Gauteng.
Inwoners en sakeondernemings in Pretoria en omstreke sal ook baat by die Tshwane Global Digital Hub-projek waarvolgens die bestaande optiese vesel-infrastruktuur in die metropool benut gaan word om bekostigbare breëband-internettoegang en ander inligtings- en kommunikasiedienste te verskaf.
Die Tshwanemark in die weste van Pretoria is die tweede grootste mark in Suid-Afrika. Die mark het 'n nasionale en internasionale kliëntebasis. Die mark se hoofbedryf is die koop en verkoop van varsprodukte insluitend vrugte en groente, vleis en blomme, maar dit het ook fasiliteite vir grootmaatverpakking, verwerkingsondernemings en grootmaat koeldrankverkope.
Vervoer
Spoorvervoer
Pendelaardienste in Pretoria en omgewing word deur Metrorail bedryf. Roetes verbind die middestad met Germiston en Johannesburg in die suide, Atteridgeville in die weste, Ga-Rankuwa in die noordweste, Soshanguve in die noorde en Mamelodi in die ooste.
Gautrein se hoëspoed-treindienste verbind die oostelike voorstad Hatfield met Pretoria se hoofstasie en loop suidwaarts via Centurion, Midrand, Sandton en Rosebank tot in Johannesburg, asook uit na die O.R. Tambo Internasionale Lughawe.
Pretoriastasie is die vertrekpunt vir die luukse Bloutrein op pad na Kaapstad. 'n Ander luukse treindiens, Rovos Rail se safari-treinritte, vertrek vanaf Capital Park, 'n spoorwegstasie in 'n koloniale boustyl. Suid-Afrikaanse spoorweggeesdriftiges het Herculesstasie as vertrekpunt vir hulle outydse treinritte gekies.
Lugvervoer
Die Wonderboomlughawe lê sowat 8 km buitekant die stad. 'n Opknappingsproses is tans aan die gang, alhoewel die omgewingsinpakstudie, wat in 2004 gedoen is, getoon het dat die geraasbesoedeling al klaar hoog is. Die projek om die aanloopbaan te verleng is destyds afgekeur omdat die geraas van nog meer (en nog groter) vliegtuie die omgewing negatief sou beïnvloed.
Jakarandastad
Pretoria se bynaam "Jakarandastad" verwys na die sowat 70 000 jakarandabome wat in en om Pretoria groei en in Oktober met hulle pragtige perskleurige bloeisels 'n besondere karakter aan die stad gee. Die eerste twee bome is in 1888 deur J.D. Cilliers, 'n plaaslike tuinier, in sy tuin by Myrtle Lodge, Celliersstraat in Sunnyside geplant. Hy het die plantjies van 'n Kaapstadse boomkweker bekom wat hulle uit Rio de Janeiro in Brasilië ingevoer het. Die twee bome staan vandag op die terrein van die Laerskool Sunnyside.
Die jakaranda is afkomstig uit die tropiese dele van Suid-Amerika en behoort tot die familie Bignoniaceae. Daar is sowat vyftig spesies van jakarandabome. Die een, wat as 'n uitheemse boom in warmer klimaatstreke van Suider-Afrika aangetref word, word Jacaranda mimosifolia genoem.
Teen die einde van die 19de eeu het die blom- en boomkweker James Clark jakarandasaad uit Australië ingevoer en jakarandabome op groot skaal begin kweek. In November 1906 het hy tweehonderd klein boompies aan die Pretoriase Stadsraad geskenk wat hulle in die destydse Kochstraat (tans Bosmanstraat) geplant het. Die stadsingenieur Walton Jameson, wat vinnig as "Jakaranda Jim" bekend gestaan het, het 'n program van stapel gestuur om orals in Pretoria jakarandabome aan te plant. In 1971 was daar reeds 55 000 jakarandabome in die stad.
Die meeste jakarandas, wat in Pretoria aangetref word, is ligpers, maar in Herbert Bakerstraat in Groenkloof is daar ook wit jakarandas aangeplant.
Die Jakarandakarnaval is 'n ou tradisie wat in die periode tussen 1939 en 1964 gereeld gehou is. Nadat die fees in 1964 gestaak is, het dit twintig jaar lank nie meer plaasgevind nie en is eers in 1985 weer hervat. Die feestelikhede sluit onder meer 'n kleurryke optog en die kroning van die Jakarandakoningin in.
Demografie
Geen meerderheidstaal
Afhangende van die geografiese definisie van Pretoria beloop die stad se totale bevolking tussen 'n half en byna drie miljoen. Die laasgenoemde syfer geld vir die Tshwane-munisipaliteit waarvan Pretoria deel uitmaak. Pretoria is sedert sy stigting tradisioneel een van die demografiese sentra van Afrikaanssprekendes in Suid-Afrika. So was Pretoria in 1991 naas Wynberg, 'n voorstad van Kaapstad, die sensusdistrik met die grootste getal Afrikaanssprekendes. Afrikaans word tans deur meer as 400 000 Pretorianers as huistaal gepraat. Ander omgangstale in die Pretoria-omgewing sluit onder meer Tswana, Engels en Suid-Ndebele in.
Die grootste etniese groep naas Afrikaners is Noord-Sotho's. Terwyl die historiese stadsgebied steeds merendeels deur blankes bewoon word, huisves voorstede soos Soshanguve en Atteridgeville 'n hoofsaaklik Swart bevolking. Indiërs is tradisioneel in die voorstad Laudium en sy omgewing saamgetrek, alhoewel baie Pretorianers van Indiese afkoms hulle in histories blanke voorstede gevestig het. Die opkoms van 'n groeiende swart middelklas is een van die belangrikste sosio-demografiese ontwikkelinge sedert die einde van die beleid van rasseskeiding.
'n Ander is die feit dat die getal armlastige blankes in Pretoria, soos elders in die land, groter is as ooit tevore. Dit is veral on- of halfgeskoolde Afrikaners uit die werkersklas wat nie in die voorspoed van die nuwe Suid-Afrika kan deel nie. Nadat president Jacob Zuma reeds twee keer 'n besoek aan die Bethlehem-plakkerskamp in die weste van die hoofstad gebring het, het hy Mandeladag op 18 Julie 2013 gevier deur huise aan die gemeenskap van Danville te oorhandig. Danville is 'n vlagskip-projek om weg te doen met die Bethlehem-plakkerskamp wat oorwegend deur arm wit gesinne bewoon word.
| Jaar | Totaal | Bruines | Swartes | Blankes | Asiërs | Nie gespesifiseer |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2001 | 1 982 234 | 38 705 | 1 439 021 | 474 376 | 30 132 | — |
| 2011 | 2 921 488 | 58 788 | 2 202 847 | 586 495 | 53 744 | 19 614 |
Historiese ontwikkeling
Vir die grootste deel van sy geskiedenis het die stad se status as setel van Suid-Afrika se blanke regering, net soos die diskriminerende afbakening van sy stadsgrens, verseker dat Pretoria as die enigste van die land se groot stede deur 'n blanke en merendeels Afrikaanssprekende bevolking bewoon is. Pretoria was ook die eerste groot nedersetting waar 'n rasgebaseerde hiërargiese stelsel deur wette verskans is. Swart en bruin bewoners was die laagste sosiale en ekonomiese klas wat voor 1900 nie eens toegelaat is om op die sypaadjies te loop nie. Dié beleid is eers ná die Britse oorname geleidelik laat vaar.
Saam met die vestiging van nywerhede in die 20ste eeu, waaronder die wapenbedryf en vervaardigers van vervoertoerusting, het 'n Afrikaanssprekende werkersklas ontstaan. Vervolgens is die stad se demografiese, sosiale, politieke en kulturele karakter in 'n groot mate bepaal deur die staatsdiens, swaar nywerhede en 'n groot kompleks van militêre basisse net suid van die stadsgebied. Blanke staatsamptenare met middelmatige salarisse het voordeel getrek uit werkreservering en met hul vraag na betaalbare behuising bygedra tot die ontstaan van eenvormige woonstelblokke wat die blanke voorstede oorheers het.
Joodse gemeenskap
Pretoria het 'n klein Joodse gemeenskap van ongeveer 3 000. Joodse burgers het al sedert die stigting van die stad in die 19de eeu deel van sy bevolking gevorm en 'n belangrike bydrae tot sy industriële en ekonomiese groei gelewer. De Vries, die eerste Joodse inwoner van Pretoria, was 'n gesiene burger wat as staatsaanklaer, lid van die Volksraad en baanbreker vir Afrikaans gefungeer het. 'n Ander bekende Joodse Pretorianer was Sammy Marks.
Ander Joodse setlaars, waarvan baie immigrante uit Litaue, het in hul oorsprongslande dikwels min kans gekry om 'n deeglike opvoeding soos De Vries te ontvang en was aanvanklik nòg Nederlands of Afrikaans nòg Engels magtig. Baie van hulle het slegs Jiddisj gepraat en 'n heenkome as winkeleienaars in die plaaslike kleinhandelbedryf gevind. Die meeste Joodse inwoners het in die Anglo-Boereoorloë onsydig gebly, alhoewel enkele mans as vrywilligers by die ZAR-magte aangesluit het.
Die Hebreeuse gemeente van Pretoria is tussen 1890 en 1895 gestig, en in 1898 is die eerste sinagoge in Paul Krugerstraat ingewy. 'n Tweede sinagoge, wat as Groot Sinagoge bekendgestaan het, het sy deure in 1922 geopen. Albei sinagoges is intussen nie meer in gebruik nie. 'n Hervormde sinagoge, Temple Menorah, is in die vroeë 1950's geopen.
Die Joodse gemeenskap van Pretoria het sy bloeitydperk in die vroeë 20ste eeu beleef toe daar talle Joodse sportklubs, welsynsorganisasies en jeuggroepe bestaan het. Ná 1948 het baie Joodse inwoners na Kaapstad of Johannesburg verhuis.
Die sinagoge in Paul Krugerstaat is in 1952 deur die regering onteien om plek te maak vir die nuwe gebou van die Hooggeregshof waar veral hofsake teen lede van opposisiebewegings gevoer is, waaronder dié teen Nelson Mandela, Walter Sisulu en 26 ander weens hoogverraad tussen 1 Augustus 1958 en 29 Maart 1961, en die Rivonia-saak in 1963.
Twee Joodse skole het in Pretoria ontstaan – die Miriam Marks-skool, wat in 1905 gestig is, en die Carmel-skool wat sy deure in 1959 geopen het. Net die laasgenoemde, wat tans ook as sinagoge dien, bestaan tans nog. Pretoria se hervormde Joodse gemeente deel sy rabbi met die Johannesburgse gemeente, terwyl hul sinagoge nie meer bestaan nie. Dienste vind in die privaat wonings van gemeentelede plaas.
Boeddhistiese gemeenskap
'n Boeddhistiese sentrum, die Jang Chup Chopel-sentrum («Sentrum van lig»), is vroeg in Januarie 2015 deur Duan Pienaar of Gyalten Nyima (aldus die monniknaam wat hy aangeneem het), in Waverley in Pretoria-Moot geopen. Pienaar is die enigste Afrikaner wat deur 'n gemeenskap van hoogs selektiewe Tibettaanse tantriese Boeddhiste in Balyuppe in die suide van Indië ingeseën is. Sy leer- en inseëningsmeester Lama Choden Rinpoche is naas die Dalai Lama die hoogste tantriese meester. Pienaar, wat meer as twintig jaar lank Boeddhistiese leerstellings studeer, het twee jare in Indië deurgebring.
Ekonomiese basis
Een van die pioniers van die plaaslike yster- en staalbedryf was Cor Delfos, wat in 1916 'n hoogoond in Pretoria opgerig het. Dié bedryf was gegrond op Suid-Afrika se eie grondstowwe. Nogtans het 'n lewensvatbare nywerheid eers met die hulp van die regering tot stand gekom. Die Suid-Afrikaanse yster- en staalbedryf is as staatsbeheerde nywerheid gevestig, en die Pretoria-aanleg van die destydse Suid-Afrikaanse Yster- en Staalkorporasie (Yskor) is in 1930 opgerig. Toe die Tweede Wêreldoorlog in 1939 uitgebreek het, het die aanleg se jaarlikse produksie reeds meer as 300 000 ton beloop.
Pretoria is nog steeds 'n sentrum van die Suid-Afrikaanse yster- en staalbedryf, alhoewel die stad nou ook oor 'n beduidende motor-, spoorweg- en masjienboubedryf beskik. Volgens 'n ondersoek van die Noordwes-Universiteit in Potchefstroom is Pretoria die derde belangrikste ekonomiese sentrum in die land na Johannesburg en Kaapstad. Die metropolitaanse gebied van Pretoria lewer sowat nege persent van Suid-Afrika se bruto geografiese produk op.
Onderwys
Die bekendste tuiste van onderwys in Pretoria is die Tshwane-Universiteit vir Tegnologie, die Universiteit van Pretoria en die Universiteit van Suid-Afrika (afstandsonderwys).
Van die skole in Pretoria sluit in:
Sport
Een van die gewildste sportsoorte in Pretoria is rugby. Loftus Versfeld is die tuiste van die Blou Bulle wat in die binnelandse Curriebeker meeding en huisves ook die Bulls van die internasionale Superrugbytoernooi. Die Superrugbyspan Bulls wat deur die Blou Bulle bestuur word, het die toernooie van 2007, 2009 en 2010 gewen. Daarbenewens dien Loftus Versfeld ook as tuiste van die sokkerspan Mamelodi Sundowns.
Pretoria se Loftus Versfeld is al vir wedstryde van internasionale toernooie soos die Rugbywêreldbeker 1995, FIFA Sokker-Konfederasiebeker in 2009 en FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi in 2010 ingespan.
Pretoria beskik oor drie sokkerspanne wat in Suid-Afrika se hoogste sokkerafdeling, die Premier Sokkerliga, speel. Hulle is Mamelodi Sundowns en Supersport United. Supersport United was die PSL-kampioene 2008–09. Na die 2011/2012-seisoen is die Universiteit van Pretoria FC bevorder om by die Suid-Afrikaanse Premier Sokkerliga (PSL) aan te sluit.
Krieket is ook 'n gewilde sportsoort in Pretoria en is reeds tydens die bestaan van die Zuid-Afrikaansche Republiek gespeel. Aangesien die stad self oor geen internasionale krieketstadion beskik nie, word ook geen internasionale wedstryde in Pretoria aangebied nie. Pleks daarvan word die nabygeleë Centurion se SuperSport-park, 'n toetskrieketstadion, ingespan. Hier speel die Suid-Afrikaanse nasionale krieketspan van sy tuiswedstryde. Tydens die Krieketwêreldbeker 2003 is vyf wedstryde hier gespeel en tydens die Kampioentrofee 2009 agt, waaronder die eindstryd. Die plaaslike franchise-span vir Pretoria is die Titans, hoewel Northerns soms tydens Suid-Afrikaanse provinsiale toernooie in die stad gespeel het, maar hulle is later by die Titans ingelyf. Ná afloop van die 2020/21-seisoen is die span tydens 'n hervorming van Suid-Afrikaanse krieket ontbind. Baie van Pretoria se krieketspelers speel vir die Proteas, insluitende die voormalige kapteins AB de Villiers en Faf du Plessis.
Die Pretoria Transnet Blindkrieketklub is tans die grootste Blindkrieketklub in Suid-Afrika. Hulle krieketveld is by die Transnet Ingenieurswesekampus op Lynettestraat, die tuiste van verskeie gestremde krieketspelers. PTBCC het al baie suksesvolle blindkrieketwedstryde met gestremde liggaamspanne soos die Suid-Afrikaanse Binnenshuise Krieketspan en TuksCricket juniorakademie aangebied. Noordelike Blindkrieket is die provinsiale liggaam wat PTBCC en Filefelfia Hoërskool bestuur. Die Noordelike Blindkrieketspan het die o/40 nasionale Blindkriekettoernooi, wat in April 2014 in Kaapstad gehuisves is, gewen.
Besienswaardighede
Kerkplein
Die Ou Kerkplein is die geskiedkundige middelpunt van Pretoria, wat vroeër ook 'n gewilde bymekaarkomplek vir burgers en handelaars was. 'n Aantal statige ou geboue, wat 'n belangrike rol in die geskiedenis van die stad gespeel het, en die monument ter ere van President Paul Kruger verleen 'n besonderse karakter aan die plein.
Die hoeksteen van die Ou Raadsaal is op 6 Mei 1889 deur president Kruger gelê, en teen Desember 1891 was die gebou voltooi. Die Volksraad het egter reeds op 5 Mei 1890 in die halfvoltooide Raadsaal vergader wat uiteindelik in 1892 sonder enige amptelike seremonie in gebruik geneem is. Die vier klokke in die toring is in 1894 in werking gestel. Die Raadsaal het oorspronklik net oor twee verdiepings beskik; 'n derde verdieping is eers met die instelling van die Tweede Volksraad bygevoeg. Bo-op die toring is 'n vrouefiguur aangebring wat die Vryheid voorstel; hierdie beeld was aanvanklik kaalkop, en volgens oorlewering het president Kruger 'n helm vir die figuur laat vervaardig wat met klinknaels vasgeheg is. Die hout, wat vir dekoratiewe doeleindes gebruik is, het uit Noorweë gekom en is van daar na 'n timmermanswinkel op die Orkney-eilande noord van Skotland geneem waar dit verwerk en later na Durban verskeep is. Die houtwerk is uiteindelik per spoor na Charlestown toe en verder per ossewa na Pretoria vervoer.
Ook op Kerkplein geleë is die Poskantoormuseum wat die geskiedenis en ontwikkeling van die Suid-Afrikaanse poswese behandel. Naas die geskiedenis van telefoon- en telegraafkommunikasie staan filatelie sentraal in die museum se konsep. Sy versamelings sluit 'n driekwartmiljoen posseëls in.
Nasionale Botaniese Tuin
Die Pretoria Nasionale Botaniese Tuin is sowat 8 km oos van Pretoria se middestad in die stadsdeel Brummeria geleë. Die tuin, wat 'n oppervlak van 76 hektaar beslaan, bied 'n uitstekende oorsig oor Suid-Afrika se ryk flora in die verskillende klimaatsones van die land, met 'n omvangryke herbarium en 'n groot sukkulentetuin. Geriewe in die tuin sluit 'n besoekersentrum, teetuin en kongresfasiliteite in.
Erasmuskasteel
Die Victoriaanse herehuis, wat in die volksmond as Erasmuskasteel bekend staan, is een van Pretoria se bekendste landmerke – nie alleen vanweë sy ligging op 'n klein heuwel langs die N1-snelweg in die suidooste van die stad waar dit soos 'n klein kasteel oor die golwende landskap troon nie, maar ook omdat snaakse stories daarmee verbind word. So word dit dikwels as spookhuis voorgestel.
Die huis se geskiedenis strek terug tot 1903 toe Jochemus Johannes Petrus Erasmus, wat op die plaas Garsfontein geboer het, oor die nodige middele beskik het om vir sy gesin 'n statige woning – iets wat hy 'n "ordentlike" huis genoem het – teen 'n koste van altesaam £7 200, insluitende ekstras, te laat bou. Gordyne en ander versierings is uit Engeland ingevoer. Na bewering het hy sy welgesteldheid aan sy handelsbetrekkinge met Engelse te danke gehad.
Ná twaalf maande se bouwerk is dit met 'n groot plegtigheid ingewy. Die huis, wat deur die Nederlandse argitek Frans van der Ben en die Italianer G. Monbello ontwerp is en destyds Bella Vista genoem is, het Victoriaanse stylelemente bevat, soos 'n breë stoep aan drie kante met houtrelings en versierings, met aksente van Art Nouveau-ontwerpkuns wat sigbaar is in die sierwerk van die deure, vensters, stoepe en daktorings, maar was tog uniek in Suid-Afrika ten opsigte van sy onsimmetriese dakontwerp met gebroke vlakke en verskeie geweltjies en torinkies wat as versierings aangebring is. Anders as die meeste woonhuise in die Suidelike Halfrond kyk die Erasmuskasteel in 'n suidelike rigting uit – dit beteken dat dit relatief koud in die wintermaande is.
Die onderste vlakke van die huis het uit 17 vertrekke bestaan, waarvan ses as slaapkamers gedien het. Net die onderste twee vlakke is bewoon, met 'n solder boontoe en 'n hoërgeleë uitkykplatform wat met 'n leer bereik kon word en vanwaar trappies tot 'n stutpilaar in die toring lei. 'n Klein venster in die toring bied 'n uitsig oor die Hoëveld-landskap. Die oorspronklike kombuiskompleks het los van die huis gestaan en uit 'n kombuis, 'n maalkamer, 'n meelkamer, 'n spens, 'n kelder en 'n outydse bakoond bestaan.
Ná die afsterwe van Jochemus Johannes Petrus Erasmus en sy vrou Johanna Jacoba het die huis tussen 1949 en 1967 leeg gestaan en in verval geraak. Blykbaar was hul testamente so ingewikkeld dat familielede dit moeilik gevind het om in die huis te gaan woon. In 1950 het die Erasmuskasteel bekendheid verwerf deur 'n Afrikaanse rolprent (Hier’s ons weer) wat hier gemaak is en waarin Al Debbo en Frederik Burgers die hoofrolle vertolk het. Dit was juis spooktonele, wat in die film voorgekom het, waaraan die gebou sy latere reputasie as spookhuis te danke het.
Toe die Erasmus-familie in 1976 teruggekeer het, was die kasteel saam met die omliggende terrein al lank deur die Transvaalse Provinsiale Administrasie onteien, en daar was planne om 'n nuwe hospitaal daar op te rig wat die H.F. Verwoerd-hospitaal sou vervang. Dit is uiteindelik nie verwesenlik nie. Die Erasmusse het nie in die kasteel ingetrek nie, en dit is verwaarloos totdat Emus Erasmus met herstelwerk begin het, alhoewel hy nooit self daar gewoon het nie. Uiteindelik is die kasteel in die 1980's deur Krygkor gerestoureer wat dit as deel van sy hoofkwartier gebruik het.
Ander besienswaardighede
Ander besienswaardighede en toeristeaantreklikhede sluit in:
- Die Uniegebou, ontwerp deur die argitek Sir Herbert Baker.
- Standbeeld van Nelson Mandela (Uniegebou)
- Die Voortrekkermonument in die suide van die stad is 'n monument ter herinnering aan die Groot Trek.
- Vryheidspark
- Marabastad
Godsdienstige geboue
- Die Miriammentempel, die oudste Hindoetempel in Pretoria, is in 1905 opgerig en aan Miriammen, die godin van siektes, gewy
- Queenstraatmoskee
- Sint Alban's Katedraal
- Vermeulenmoskee
Kunsgalerye en museums
- Anton van Wouw-huis
- Ditsong Nasionale Kultuurhistoriese Museum
- Ditsong Nasionale Natuurhistoriese Museum
- Edoardo Villa-museum
- Eksteen-Vervoertegnologiemuseum
- Fort Klapperkop en die Militêre Museum
- Galery van die Pretoria Kunsvereniging
- Krugerhuis (Die woning van die president van die ZAR, Paul Kruger).
- Mapungubwe-museum
- Melrosehuis (Die Vrede van Vereeniging wat 'n einde gebring het aan die Tweede Vryheidsoorlog is in 1902 hier geteken)
- Pionier-opelugmuseum
- Pierneefmuseum
- Pretoria Destinations
- Pretoriase Kunsmuseum
- Sammy Marksmuseum
- Suid-Afrikaanse Lugmagmuseum
- Unisa-kunsgalery
Parke en natuurgebiede
- Austin Roberts-voëlreservaat
- Burgerspark
- Faerie Glen-natuurreservaat
- Fonteinedal
- Groenkloof Natuurreservaat
- Jan Cellierspark
- Magnoliadal
- Moreletakloofnatuurreservaat
- Moreletaspruit
- Die Nasionale Dieretuin van Suid-Afrika
- Rietvlei Natuurreservaat
- Springbokpark
- Strubendam-voëlreservaat
- Venningpark
- Wonderboom-natuurreservaat
Teaters
Winkelsentrums
- Atterbury Boulevard
- Atterbury Value Mart
- Brooklyn-sentrum*
- Brooklyn Design Square
- Centurion-winkelsentrum*
- Hatfield Plaza*
- Irene Village Mall*
- Kolonnade-sentrum*
- Mall @ Reds*
- Menlyn Retail Park
- Menlyn Park-winkelsentrum*
- Parkview-sentrum
- Sammy Marks Square
- Sancardia-winkelsentrum
- Sterland*
- Sunny Park
- The Grove-winkelsentrum*
- Woodlands Boulevard*
- Wonderboom Junction-winkelsentrum
- Wonderpark-winkelsentrum*
- 'n Asterisk (*) beteken dat die winkelsentrum 'n teaterkompleks met ten minste vier teaters het.
- Die ysskaatsbaan by die Kolonnade-sentrum is in 2012 gesluit omdat dit nie meer finansieel lewensvatbaar was om dit te onderhou nie.
- Die Grove-winkelsentrum het in 2014 'n ysskaatsbaan geopen.
Susterstede
Sien ook
Verwysings
- (en) "Pretoria (South Africa)". Crwflags.com. vanaf die oorspronklike op 27 Maart 2019. Besoek op 12 Februarie 2019.
- (en) "Chronological order of town establishment in South Africa based on Floyd (1960:20-26)" (PDF). pp. xlv–lii. (PDF) vanaf die oorspronklike op 13 Julie 2019. Besoek op 24 September 2016.
- ↑ "Hoofplek Pretoria". Sensus 2011.
- (en) Allen, Vivien, Kruger's Pretoria, A.A. Balkema Publishers, Cape Town, 1971, bl. 2.
- (en) Pretoria name change is approved
- (af) Beeld, 21 Februarie 2012
- (en) Elevation Finder – freemaptools.com, Hoogte bo seevlak aangedui: Stadsaal van Pretoria, 27 Junie 2014
- (en) "Pretoria Climate Normals 1961–1990". National Oceanic and Atmospheric Administration. Besoek op 6 Julie 2014.
- (en) James Bainbridge: South Africa, Lesotho & Swaziland. E-boek-uitgawe. Lonely Planet Publications 2009, bl. 425
- (en) Eastern Nuus/News, Desember 2005: Fonteinedal bears the first white settlers Besoek op 19 Junie 2008
- (af) McDonald, Elsa: Victoriaanse ondernemerskap. In: Suid-Afrikaanse Panorama, volume 32, nommer 6 (Junie 1987), bl. 35
- (af) Mc Donald (1987), bl. 36
- (en) Artefacts.co.za: House George Heys, Melrose House. Besoek op 20 Junie 2017
- ↑ (af) McDonald (1987), bl. 37
- (en) www.sahistory.org: Pretoria Timeline 1800–2009. Besoek op 19 Mei 2015
- (en) . 19 Augustus 2016. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 Mei 2020. Besoek op 13 November 2017.
- (en) "Stevens Mokgalapa elected new Tshwane mayor". 12 Februarie 2019. vanaf die oorspronklike op 9 Oktober 2019. Besoek op 20 November 2019.
- (en) Moatshe, Rapula (19 Februarie 2020). "Tshwane mayor Stevens Mokgalapa bows out". IOL. Besoek op 30 Oktober 2020.
- (en) Deklerk, Aphiwe (5 Maart 2020). "Tshwane municipality dissolved 'for the sake of its residents'". TimesLIVE. Besoek op 30 Oktober 2020.
- (en) "The ANC made a surprise announcement before the vote that it would not be fielding any candidates". The Citizen. 30 Oktober 2020. Besoek op 30 Oktober 2020.
- (en) Malaika Ditabo (13 Februarie 2023). "Randall Williams says resignation as Tshwane mayor in 'best interest' of coalition government". Nuus24. Besoek op 17 April 2023.
- (en) "Cilliers Brink is the newly elected mayor of Tshwane". TimesLIVE. 28 Maart 2023. Besoek op 17 April 2023.
- (en) Kevin Shillington: Encyclopedia of African History. Volume 3. P–Z Index: Pretoria. New York, NY 2005: Fitzroy Dearborn 2005, bl. 1229
- (en) Wonderboomlughawe
- (af) Verdere ontwikkeling van lughawe in vooruitsig 4 Maart 2016 op Wayback Machine (Julie 2006)
- (en) Padkaart en satellietfoto van die Wonderboomlughawe
- (af) Boshoff, Dawie: Jakarandastad vier fees. In: Suid-Afrikaanse Panorama, jaargang 35, nommer 2 (Maart/April 1990), bl. 73
- (af) Boshoff (1990), bl. 75
- (af) Boshoff (1990), bl. 73
- (af) Zuma vier Mandeladag in Danville. In: Nuus24, 15 Julie 2013
- (en) Die 2001-sensussyfers soos weergegee deur Adrian Frith. URL besoek op 13 November 2017.
- (en) Die 2011-sensussyfers soos weergegee deur Adrian Frith. URL besoek op 13 November 2017.
- ↑ (af) Shillington (2005), bl. 1229
- (af) Noordwes-Universiteit – F J Nöthling (1979): Gekleurdes en Pretoria se sypaadjies. Besoek op 8 Julie 2015
- (en) . Support Association for Zionism. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 21 Julie 2015. Besoek op 21 Julie 2015.
- (af) En daar verrys toe 'n Boeddhiste-sentrum. In: Pretoria Moot Rekord, 24 April 2015, bl. 5
- (af) netwerk24.com, 15 April 2015: Boere-Boeddhis begin sentrum in Pretoria. Besoek op 30 Julie 2019
- (af) Cornelissen, Christel (20 November 2019). "'Lardies' rou ná ongeluk leerling eis". Maroela Media. vanaf die oorspronklike op 24 Mei 2020. Besoek op 20 November 2019.
- (en) Premier Soccer League (13 Mei 2012). "Tuks secure Premiership promotion – SuperSport – Football". SuperSport. vanaf die oorspronklike op 7 Maart 2020. Besoek op 16 November 2012.
- (en) "AmaTuks make it to top flight". Sowetan LIVE. 10 Mei 2012. vanaf die oorspronklike op 2 Julie 2017. Besoek op 16 November 2012.
- (en) "| Cricket News | Global". ESPNcricinfo. 28 Augustus 2002. vanaf die oorspronklike op 24 Mei 2020. Besoek op 20 November 2019.
- (en) . Titans.co.za. 10 Julie 2014. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 Augustus 2014. Besoek op 18 Julie 2014.
- (en) Firdose Moonda (8 Maart 2021). "Revamped two-tier South African domestic structure ready to take off". ESPNcricinfo. Besoek op 3 Mei 2021.
- (zh) "魁斗财经". www.ptbcc.com. vanaf die oorspronklike op 6 Augustus 2018.
- (af) www.boerevryheid.co.za: Die geskiedenis van Pretoria 21 Augustus 2011 op Wayback Machine
- (af) Boshoff, Dawie: Kultuurerfenis. In: Suid-Afrikaanse Panorama, jaargang 35, nommer 1 (Januarie/Februarie 1990)
- (af) Heila van Rensburg: Pretoria se ou huise. In: Suid-Afrikaanse Panorama, volume 31, nommer 5, Mei 1986, bl. 31
- (en) "Tshwane's Kolonnade ice rink to relocate". vanaf die oorspronklike op 9 Oktober 2019. Besoek op 12 Februarie 2019.
- (en) . Geargiveer vanaf die oorspronklike op 27 Junie 2015. Besoek op 4 Julie 2014.
Verdere leesstof
- (en) H.T. Montague Bell; C. Arthur Lane (1905). "Pretoria". Guide to the Transvaal. Johannesburg Reception Committee.
- (en) A. Samler Brown; G. Gordon Brown, eds. (1906), "Pretoria", Guide to South Africa (14th ed.), Londen: Sampson Low, Marston & Company, https://books.google.com/books?id=GYdJAAAAYAAJ&pg=PA398
- (en) Patrick Heenan (1996). "Pretoria". In Noelle Watson (red.). International Dictionary of Historic Places: Middle East and Africa. UK: Routledge. pp. 592+. ISBN 1-884964-03-6.
- (en) John Paxton, red. (1999). "Pretoria, South Africa". Penguin Encyclopedia of Places (3rd uitg.). ISBN 978-0-14-051275-5.
- (en) Sello Mathabatha (2004). "The PAC and the POQO in Pretoria, 1958–1964". Road to Democracy in South Africa: 1960–1970. Zebra. South African Democracy Education Trust. p. 299+. ISBN 978-1-86872-906-7.
- (en) Kevin Shillington, ed. (2005), "Pretoria", Encyclopedia of African History, Londen: Routledge, p. 1229+, https://books.google.com/books?id=umyHqvAErOAC
- (en) Vivien Allen; Hannes Meiring (2007). Kruger's Pretoria: Buildings and Personalities of the City in the Nineteenth Century. Protea Book House. ISBN 978-1-86919-102-3.
Eksterne skakels
| Wikimedia Commons bevat media in verband met Pretoria. |
| Sien Pretoria in Wiktionary, die vrye woordeboek. |
- (en) Toerisme-inligting oor Pretoria op Wikivoyage
- (en) Munisipale webtuiste
- (en) SA Toerismeraad webtuiste 5 Desember 2014 op Wayback Machine