Latyn (Lingua Latina) was 'n taal wat oorspronklik in die streek Latium, wat Rome insluit, gepraat is. Dit het baie aansien en belang verwerf as die amptelike taal van die Romeinse Ryk. Belangrike Latynse skrywers was Cicero, Tacitus, Vergilius, Horatius en Ovidius.
| Latyn Lingua Latina | |
|---|---|
| Gepraat in: | Latium, Romeinse Monargie, Romeinse Republiek, Romeinse Ryk, Middeleeuse Europa en Vroeë moderne Europa, Armeense Koninkryk van Kilikië Vatikaanstad |
| Gebied: | Middellandse See |
| Totale sprekers: | uitgesterf |
| Taalfamilie: | Indo-Europees Italies Latyns-Faliskies Latyn |
| Skrifstelsel: | Latynse alfabet |
| Amptelike status | |
| Amptelike taal in: | Vatikaanstad |
| Gereguleer deur: | Opus Fundatum Latinitas |
| Taalkodes | |
| ISO 639-1: | la |
| ISO 639-2: | lat |
| ISO 639-3: | lat |
| Nota: Hierdie bladsy kan IFA fonetiese simbole in Unicode bevat. |
Latynse taalimperium
Die Latynse taalimperium van die Romeinse Ryk kan om verskillende redes beskou word as een van die vreedsaamstes in die geskiedenis. Die verowerdes is naamlik toegelaat om hul taal en godsdiens te behou. Ook is gepoog om die oorwonne volkere se lojaliteit te win deur hulle goed te behandel, korrupsie en uitbuiting teë te gaan, maar ook paaie, besproeiingskanale en ander bouwerke op te rig en die gebiede ekonomies te ontwikkel. Die Romeine was nie die ander tale binne die ryk vyandiggesind nie, maar het dit ook nie bevorder nie. Tog het uitsonderings voorgekom: in Egipte is amptenare afgedank wat nie Latyn magtig was nie (Egipties is ook nie erken nie, maar wel Grieks). Sekere vermaarde Grieke kon ook nie burgerregte verwerf as hul Latyn te swak was nie.
In die meerderheid gevalle was die taaldwang op subtiele wyse toegepas. Soos te vinde by die oorwonne Galliërs (waar die huidige Frankryk tans staan), is daar in aanraking gekom met 'n beskawing wat hulle én die Romeine as beter en as hoër beskou het. Vir 'n burger om sekere betrekkings te kon kry en as "beskaafd" deur te gaan, moes die persoon Latyn ken. Die Galliese aristokrasie wat hul voorregte wou behou, het hul kinders na Rome toe gestuur om Latyn goed te leer praat en skryf. Selfs in die tyd van die hoogbloei van die Romeinse Ryk het die Romeine en Grieke egter steeds die Griekse taal as superieur beskou. 'n Romein wat as "beskaaf" wou deurgaan, het Grieks geleer, gepraat en geskryf.
Invloed
Al die Romaanse tale het hul oorsprong in Latyn, en talle woorde in moderne tale soos Afrikaans is gebaseer op Latyn. (Omtrent 80% van wetenskaplike woorde in Engels wortel in Latyn.) Latyn was die lingua franca, die taal wat geleerdes gebruik het vir wetenskaplike en politieke sake, vir meer as 'n duisend jaar in die Westerse wêreld. In die agtiende eeu is dit begin vervang deur Frans en dan deur Engels laat in die negentiende eeu. Kerklatyn bly vandag nog die formele taal van die Rooms-Katolieke Kerk, en dit is die amptelike nasionale taal van die Vatikaanstad, alhoewel Italiaans die voertaal is. Dié kerk het Latyn aanhou gebruik as sy liturgiese taal tot die 1960's. Dit word steeds gebruik, saam met Grieks, om die name wat in die wetenskaplike klassifikasie van alle lewende dinge gebruik word, te verskaf. Vandag is die naaste verwante taal daaraan Italiaans. Lees meer oor Latyn se invloed op vandag se tale.
Hoofeienskappe
Latyn is 'n sintetiese of inflektiewe taal: aanvoegsels word aangeheg aan 'n vaste stam om geslag, getal en vorm aan te dui in byvoeglike naamwoorde, selfstandige naamwoorde en voornaamwoorde. Hierdie proses word verbuiging (declinatio) genoem. Vir werkwoorde gee die aanhangsels persoon, getal, tyd, vorm, en wys weer en dié proses word vervoeging (coniugatio) genoem. Daar is vyf verbuigngs van selfstandige naamwoorde, en vier vervoegings van werkwoorde.
Naamwoorde
Die ses naamwoordvorme is:
- nominatief (gebruik wanneer die onderwerp van die sin aangetoon word),
- genitief (gebruik om 'n verhouding of besit aan te toon),
- datief (gebruik om die indirekte voorwerp van die werkswoord, dikwels verteenwoordig deur "vir" of "aan" aan te toon)
- akkusatief (gebruik om die direkte voorwerp van die werkwoord aan te toon),
- vokatief (gebruik vir die persoon of voorwerp wat aangespreek word),
- ablatief (gebruik om die oorsaak, oorsprong, instrument, verwydering van die werkwoord aan te toon, dikwels met voorsetsels soos "deur", "met" en "vanaf").
Daarby het sommige naamwoorde 'n lokatiewe vorm om 'n plekverhouding uit te druk (wat gewoonlik deur die ablatiewe vorm, tesame met 'n voorsetsel soos "in", gedek wou wees), maar hierdie argaïese gebruik van die Indo-Europese dae word slegs in die name van mere, stede, dorpe, soortgelyke plekke, en in 'n paar nader woorde gevind.
Werkwoorde
Die werkwoord het bepaalde en onbepaalde vorme. Die bepaalde vorme kry aparte aanvoegsels vir die drie persone en die twee getalle. Die onbepaalde vorme word nie vir persoon en getal vervoeg nie.
Daar is vier wyse: die onbepaalde (infinitivus), die aantonende (indicativus), die aanvoegende (coniunctivus) en die gebiedende wys (imperativus). Die infinitivus is onbepaald na vorm. Die ander drie wyse word vir persoon en getal vervoeg.
| Infinitivus | vocare | (om te) roep |
| Indicativus | voco, vocas | ek roep, jy roep en so meer |
| Coniunctivus | vocem | dat ek mag roep; ens. |
| Imperativus | voca! vocate! | roep! (meervoud) |
Die coniunctivus druk hoop, wens of twyfel uit en word dikwels in 'n bysin gebruik.
Talle van werkwoorde het aparte aanhangsels vir die bedrywende (activus) en die lydende vorm (passivus).
Daar is ook werkwoorde wat net in die lydende vorm gebruik word (deponentia). Die vertaling kan in baie gevalle 'n aktiewe betekenis het.
Latyn en die Romantiek
Ná die val van die Romeinse Ryk, het Latyn in verskeie ander tale ontwikkel. Vir baie eeue lank was hierdie tale slegs gepraat, en Latyn is steeds gebruik vir skryf. ('n Voorbeeld hiervan: Latyn was die amptelike taal van Portugal tot 1296, toe dit eers vervang is deur Portugees.)
Die Romaanse tale is inderdaad nie afgelei vanaf klassieke Latyn nie, maar eerder van die gesproke Volkslatyn. Latyn en die Romaanse tale verskil onder meer deurdat die Romaanse tale 'n kenmerkende beklemtoning ontwikkel het, teenoor Latyn se kenmerkende verskil in die lengte van die klinkers. Italiaans het vandag albei aspekte daarvan, terwyl Spaans nog net die beklemtoning oorhet, en Frans nie een van die twee nie.
Nog 'n ander groot verskil tussen die Romaanse tale en Latyn is dat eersgenoemde, met die uitsondering van Roemeens hulle vormeindes in meeste woorde verloor het, behalwe in die geval van sommige voornaamwoorde. Roemeens het nog steeds vyf naamwoordvorme, maar gebruik nie meer die ablatiewe vorm nie.
Latyn en Engels
Engelse grammatika is nie 'n direkte nasaat van Latynse grammatika nie. Pogings om Engelse grammatika in dieselfde vormpie in te giet as wat Latynse grammatikareëls dikteer — soos die aansitterige verbod op die opgebreekte infinitief — het nie sy beslag gekry in die alledaagse gebruik nie. Aan die ander kant ontspring goed die helfte van Engelse woorde uit Latyn, insluitend baie woorde wat van die argaïese Grieks af kom en toe deur die Romeine ingespan is, om nie eers te praat van die duisende Franse, Spaanse en Italiaanse woorde van Latynse herkoms wat Engels ook verryk het nie.
Vanaf die sestiende tot in die agtiende eeu het Engelse skrywers enorme getalle nuwe woorde geskep van die Latynse en Griekse wortels. Hierdie woorde is "inkpotwoorde" gedoop (asof hulle gestort is uit 'n potjie ink) en was ryk in geur en betekenis. Die meeste van die woorde is eenmalig deur 'n skrywer gebruik en het toe vergete geraak, maar 'n paar het bly voortbestaan. Imbibe, extrapolate, en inebriation is almal inkpotwoorde, uitgekerf uit Latynse en Griekse woorde.
Latyn en Afrikaans
Afrikaans en Latyn verskil op grammatikale gebied baie sterk van mekaar. Afrikaans ken min vervoegings (soos ek – my – myne; lank – lang – die lange – iets lanks; kind – kinders; spreek – gespreek – sprekende). In Latyn het die meeste woorde 'n groot getal vorme waarvan die gebruik vir Afrikaanssprekendes dikwels moeilik is om te verstaan.
Onderrig van Latyn
Latynonderrig geskied in verskeie lande van dwarsoor die wêreld. In Suid-Afrika was Latynse skole reeds in 1714 gestig, hoewel die Britse Ryk eers in 1822 die Latynse taal op eie bodem, saam met Engels, verpligtend gemaak het. Latyn se status as verpligte universiteitstoelatingsvak loop egter teen die middel van die 20ste eeu ten einde. As verpligte regstaal word Latyn van sy status in 1994 gestroop.
Afrikaanse handboeke
- Gonin, H.L. 1956. Latynse grammatika en leesboek: eerste jaargang. Vierde hersiene druk. Johannesburg: Voortrekkerpers. 25 November 2016 op Wayback Machine 22,7 MG
- Gonin, H.L. 1945. Latynse grammatika en leesboek: tweede jaargang. Johannesburg: Voortrekkerpers. 25 November 2016 op Wayback Machine 26,2 MG
- Gonin, H.L. 1947. Latynse grammatika en leesboek: derde en vierde jaargang. Johannesburg: Voortrekkerpers. 24 November 2016 op Wayback Machine 17,8 MG
Verwysing
- Steyn, J.C. 1980. Tuiste in eie taal: die behoud en bestaan van Afrikaans. Kaapstad: Tafelberg-Uitgewers. p. 30,31,41
Sien ook
Eksterne skakels
| Wikimedia Commons bevat media in verband met Latyn. |
| Sien Latyn in Wiktionary, die vrye woordeboek. |
- Ethnologue-verslag vir Latyn
- Corpus Scriptorum Latinorum, 'n allesomvattende webografie van Latynse tekse en die vertalings daarvan
- Die Perseus-projek het talle nuttige bladsye waarmee klassieke tale en letterkundes bestudeer kan word, insluitende 'n interaktiewe Latynse woordeboek.
- words deur William Whitaker 18 Junie 2006 op Wayback Machine (Windows .exe)- 'n aanlyn woordeboekprogram wat in staat is om verskeie woordvorme op te soek
- Retiarius.Org sluit 'n Latyntekssoekenjin in.
- Latyn-Engelse woordeboek en Latynse grammatika van die Universiteit van Notre Dame
- Latynse hulpbronne 4 Desember 2004 op Wayback Machine Latynse tekse en 'n versameling van woordeboeke
- Gratis aanlynkursusse in Latyn
- http://sprachprofi.de.vu/latin 14 Februarie 2004 op Wayback Machine
- http://wikibooks.org/wiki/Latin
- Die Latynbiblioteek bevat talle Latyntekste.
- Textkit het Latynse handboeke en e-tekste.
- Latin–English Dictionary: vanaf Webster se Rosetta Uitgawe
- Taalkruisverwysing 5 Desember 2004 op Wayback Machine 'n Vreemde-taalkruisverwysingswoordeboek, aangevuur deur sy eie soekenjin. Alle kruiskombinasie tussen Latyn en Frans, Duits, Italiaans en Spaans kom hierin voor.
- Ephemeris, 'n Latynse koerant
- Rhetor deur Gabriel Harvey 4 Desember 2004 op Wayback Machine – oorspronklik publiseer in 1577 en nooit weer herdruk nie