Die term renaissance (/ʀənɛˈsɑ̃s/, Frans: "hergeboorte"; Italiaans: Rinascimento) verwys na die periode in die geskiedenis wat ná die Gotiek van die Middeleeue aanvang en in die barok afsluit, en dit omspan rofweg die 14de, 15de en 16de eeue. Die Franse term is afgelei van die Italiaanse rinascimento wat vanaf die 19de eeu gebruik is om na die kulturele herlewing van die Griekse en Romeinse Oudheid in die 14de tot 17de eeuse Europa te verwys. Sedert hierdie periode is die ontwikkeling van die wetenskappe, kuns en samelewing in teenstelling met die Middeleeue deur 'n groter individuele vryheid van die mens gekenmerk.
Die term het 'n meer spesifieke betekenis as een van die periodes in die kunsgeskiedenis, maar word ook algemeen gebruik om na die hergeboorte van sekere waardes, geboue, 'n historiese tydperk of waardestelsel te verwys.
Tegniese prestasies
Een van die mees dramatiese tegniese prestasies in die Renaissance-tydperk was die oprigting van 'n Egiptiese obelisk ( 'n lang, vierkantige, smal monument wat van onder af nouer loop totdat dit eindig in 'n piramidevormige punt, die sogenaamde pyramidion) met 'n gewig van 33 ton op die St. Pieterskerkplein in Rome. Die oprigting van die obelisk het selfs vir Michelangelo nagmerries besorg.
Die boumeester of argitek, Domenico Fontana het in 1586 het 'n reuse houtraamwerk laat bou. Die klipreus het hy laat oplig deur talle kaapstanders wat aan die grond geanker is, dan deur perde en mense gedraai is. Hulpmiddels van die "ou" tegniek is nog ingespan om dit te kon regkry. Rollers, windasse, kaapstanders en katrolle was gebruik. Die enigste energiebron was die spierkrag van mens en dier. Die ou Egiptenare het op soortgelyke wyse hul piramides gebou.
Nogtans kan die Renaissance beskou word as die geboortetyd van die moderne ingenieurswese, al kon die meeste van die dinge wat geniale uitvinders ontwerp het, destyds nog nie verwerklik word nie. Dit geld veral vir die werk van Leonardo da Vinci, stellig die grootste gees van dié tyd.
Ander noemenswaardige tegniese voortuigang wat tydens hierdie tydperk gemaak is:
- Ratstelsel - een van die beroemdste masjiene van Leonardo da Vinci
- Rathorlosie - bv. in die Kasteel van Dover (14e Eeu)
- Krukas - word deesdae in motorenjins aangetref
- Aandryffketting - buigsame kettings deur Leonardo da Vinci ontwerp bv. fietsketting
- Dryfrat - toestel vir omkering van draairigting van 'n as
- Klokkespel - aan 'n uurwerk gekoppel, bv. in 'n ou kerk in Duitsland, kon elke halfuur afwisselend 'n gewyde en 'n wêreldse wysie speel
- Waterskepmasjien - skepwiele wat deur tandratte aangedryf is
- Ertstamper - baie soos stampmeulens wat in 1890 aan die Witwatersrand opgerig is
Begripsbepaling
Tussen 1350 en 1750 is intellektuele Europa oorheers deur twee mens-en wêreldbeskouinge wat in belangrike opsigte van mekaar verskil het. Die ouer wêreldbeskouing was eers algemeen aanvaar, maar het geleidelik plek gemaak vir die moderner beskouing. Volgens die vertroude (Middeleeuse) beskouing is die werklikheid beskou as ʼn objektiewe gegewe, wat vir eens en vir altyd vasstaan. 'n Mens kon die objektiewe werklikheid leer ken deur daaroor na te dink.
Algemene beskouinge wat deurgaans van metafisiese en teologiese aard was, was kenmerkend vir die Middeleeuse filosofie. "Nuwe" feite is 'n plek en verklaring binne die reeds geformuleerde kader toegesê. Ondersoek wat op direkte waarneming berus, is as sinloos geag omdat die uitkoms daarvan vooraf bepaal was. Die wetenskap is beskou as 'n soort veredelde invul-oefening, 'n manier om die reeds en wetmatighede van die Bybel en klassieke Oudheid terug te vind.
Hierdie benadering was in noue samehang met die Middeleeuse maatskaplike idees. Die afgesonderde lewe van 'n monnik is gesien as die hoogste vorm van waarlike menswees. Daar is van ʼn goeie monnik verwag om sy medemens in alle opsigte by te staan, maar daarvoor was besinning oor die wese van dinge en die verhouding tot God 'n eerste voorwaarde. Vir die skeppende moontlikhede van die mens was daar nie veel geleentheid nie. In navolging van Augustinus is van die standpunt uitgegaan dat die mens nie tot enige skeppingswerk in staat was nie omdat slegs God dit kon doen.
In die praktyk het dit daarop neergekom dat daar geen of weinig ruimte vir individuele selfontplooiing van die mens was. Hierdie mensbeskouing impliseer nie dat daar in die Middeleeue geen sterk persoonlikhede was nie, maar dit het die betrokke figure nie tot eer gestrek as hulle hulself as unieke individue voorgedoen het nie. Dit is as hoogmoed en sonde teen God se heilsplan beskou. 'n Individu was in die eerste plek 'n lid van 'n familie, ʼn gilde (beroepsrigting) en die stand waarin hy gebore was.
Om die aardse bedeling soveel moontlik in ooreenstemming met die voorstelling van die hemel te bring, is daar ʼn sterk voorkeur vir 'n monargale staatsvorm getoon. Republieke was wel uit die ou klassieke geskrifte bekend, maar het nêrens voorgekom nie.
Verandering in Italië
Teenoor die Middeleeuse denke, wat in belangrike opsigte nog tot in die 18e eeu aanhang geniet het, het daar in die loop van die 14e eeu in Italië 'n nuwe wêreldbeskouing ontwikkel, wat later Renaissancisties genoem is. Die werklikheid is nie meer as staties gesien nie, maar as veranderlik en opgebou uit telkens wisselende verhoudinge. Die mens sou daaroor kon filosofeer, maar nooit iets definitiefs daaroor kon sê nie.
Dit was egter wel moontlik om oor die details van die werklikheid sekerheid te verkry deur empiriese waarneming (dit is waarneming gevolg deur ʼn beskrywing daarvan) en eksperimente. Algemene uitsprake kon wel later gedoen word nadat voldoende materiaal versamel is om die geldigheid daarvan aanneemtik te maak. Dit het beteken dat die mens naas God ook 'n funksie as skepper en ontdekker van die natuur verkry het. Aanhangers van die nuwe beskouing het dikwels groot minagting vir die lewens van monnike getoon.
ʼn Lewe wat net uit eet, bid en slaap bestaan, is deur hulle as nutteloos beskou. Die mens was nie ʼn vegeterende plant nie, maar was volgens God se beeld geskape en moes daarom net soos die Vader ʼn aktief skeppende lewe lei. Op staatkundige gebied het die nuwe beskouing 'n voorkeur vir die republikeinse regeringsvorm laat ontstaan omdat meer individue daardeur die geleentheid sou kry om hulself verdienstelik vir die staat of stad te maak.
Inspirasie
Die eerste aanhangers van die Renaissancistiese lewensbeskouing was nie bewus van die verreikende gevolge van hul beskouing nie. Dit verklaar in sekere mate hoekom hulle regverdiging vir hul idees in die Oudheid gesoek het. Die Oudheid was hul outoriteit en inspirasiebron: wanneer die denk- beelde van die Oudheid eers van "Middeleeuse" elemente gesuiwer was, sou die werklikheid vanself na vore tree. "Ad fontes", terug na die bronne, was hul leuse.
Hulle het nie self die term Renaissance gebruik om hul nuwe lewensbeskouing aan te dui nie, maar het meestal van vae terme gebruik gemaak en deurgaans van "herlewing" en "vernuwing" van die kuns en wetenskap gepraat. Die woord renovatio ("vernuwing") was vir hulle 'n sleutelwoord wat oral in hul geskrifte opgeduik het. In die 16e eeu het Italiaanse geleerdes die verskynsel in sy geheel beskou en verklaar dat die herlewing nog voortgesit word en nie 'n geïsoleerde verskynsel is nie.
Die term rinascita ("wedergeboorte") het toe in gebruik gekom, eers aarselend en terloops, totdat die kunskritikus en kunstenaar Giorgio Vassari (1511 - 1574) dit in sy boek Lewens van die mees vooraanstaande Italiaanse argitekte, skilders en beeldhouers (1550) tot standaardterm verhef het. Op die wyse het Rinascita of Renaissance 'n sleutelbegrip vir 'n bepaalde tydperk van die kunsgeskiedenis geword. Volgens Vassari is die grondslag vir die bloei van die kuns in die Oudheid gelê.
Die val van die Romeinse Ryk is gevolg deur 'n lang periode van barbarisme, waartydens die kuns van die Oudheid in sluimering gelê het. Die " herontdekking" van die klassieke kuns het volgens hom in die 13e eeu plaasgevind, meer spesifiek deur Nicola Pisano (ca. 1220-1287). Die voorbeeld van Pisano is miskien minder gelukkig, want in sy werk is daar juis nog baie van die verfoeide "barbaarse" erfgoed te bespeur. 'n Breuk met die ou tradisie kan wel in die werk van skilders soos Cimabue en Giotto (einde 13e eeu) bespeur word.
Hul werk bevat tekens van die buona maniera antica (die goeie " manier" van die antieke, 'n term van Vassari). Volgens Vassari was 'n skilder "nuut" wanneer hy hom soos die klassieke kunstenaars deur die suiwer natuur laat lei en hom nie laat verlei het tot die toevoeging van allerlei "Bisantynse" versiersels, ensovoorts, nie. Volgens die 16e eeuse Italiaanse kritici kon die Rinascita ook op ander gebiede van die kuns waargeneem word, veral in die letterkunde.
Die baanbreker op die gebied was die kunstenaar Franceso Petrarca (1304- 1374), hoewel Dante (1265 - 1321) en Boccaccio (1313-1375) saam met hom genoem word. Wetenskaplikes van die verlede en die hede was en is dit eens dal Petrarca 'n groot invloed uitgeoefen het op die ontwikkeling van wat sedert die 19e eeu as Renaissancekultuur bekend gestaan het. Sy aandrang op byvoorbeeld die gebruik van suiwer Latyn het deur navolging van sy eie styl ʼn blywende invloed gehad.
Sy historiese en histories-topografiese (ligging van klassieke kultuursentra) belangstelling in die Romeinse Ryk is ook in breë kringe nagevolg. Petrarca was net soos Cimabue en Giotto bewus daarvan dat hy in belangrike opsigte van sy voorgangers afwyk. Hy het egter van hulle verskil deur daarvan rekenskap te gee: in sy briewe skryf hy minagtend oor die periode na die val van die Romeinse Ryk as ʼn (barbaarse) tussenperiode wat oorbrug moet word om die suiwer klassieke bronne te kan benut.
Die term Middeleeue het egter eers in die 17e eeu in gebruik gekom. Petrarca het hom nie uitgelaat oor die aard van die nuwe tydperk wat moes aanbreek nie, maar hy het wei ingesien dat daar verandering in die lug was. Die belangstelling in die verskynsel " Renaissance" in 16e eeuse Italië was van korte duur. Die Teenhervorming (herstelbeweging in die Rooms-Katolieke Kerk teenoor die bedreiging van die Hervorming) in die tweede helfte van die 16e eeu het belangstelling in die "anti-Middeleeuse" en derhalwe "anti-kerkse" Renaissance laat verflou.
'n Herwaardering van sowel die Middeleeue as die Renaissance het eers in die 19e eeu begin. Die Franse historikus Jules Michelet (1798- 1874) was een van die eerstes wat die woord Renaissance gebruik het. Daarmee het hy nie net die kunsaspekte aangedui nie, maar die hele periode waarin die vernuwing plaasgevind het. Die twee belangrikste kenmerke van die Renaissance was volgens hom die ontdekking van die wêreld en die ontdekking van die mens.
Volgens die Switserse historikus Jacob Burckhardt (1818 - 1897) het die herontdekking van die wêreld en van die mens in die Renaissance tot uitdrukking gekom in die blye lewensaanvaarding (in die kuns byvoorbeeld deur die kultus van die skoonheid), in die emansipasie van die politiek (skeiding tussen Staat en Kerk), in individualisme en in ʼn rasionele vormbesef. Sy boek Kultur der Renaissance in Italien (1860) word beskou as die standaardwerk oor die Renaissance.
Politieke en ekonomiese agtergrond
Weens die verswakking van die Heilige Romeinse Ryk (Duitsland, die Nederlande en Italië) het 'n soort magleegte aan die einde van die 12e eeu in Noord-Italië ontstaan. Voorheen het die pous en die keiser van die Heilige Romeinse Ryk, wat tot in 1122 in die investituurstryd (stryd om die hoogste wêreldlike gesag) gewikkel was, mekaar in ewewig gehou. In die loop van die 13e eeu is die magleegte gevul deur stadstate wat so te sê onafhanklik was en behalwe die grondgebied van die stad ook die omringende platteland (contado) ingesluit het.
Die meeste van die Noord- Italiaanse stede was van "Romeinse" oorsprong en het reeds in die 11e en 12e eeu begin opgang maak weens die baie gunstige konjunktuur en hul strategiese ligging op die handelsroetes tussen Konstantinopel en die Weste. Die kooplui en bankiers, wat ook die bestuurders van die stede was, het teen die einde van die 13e eeu reeds groot rykdomme aan kapitaal en goedere vergader. Die grootste stadstate was Florence, Venesië, Genua en Milaan.
Met hul uitgebreide handelskontakte het hulle op ekonomiese, politieke en staatsregtelike gebied nie by die landbougerigte feodale samelewing van die res van Wes-Europa ingepas nie. Die stede (kommunes) het self hul interne aangeleenthede behartig en het 'n eie regstelsel, die statuta, gehad. In kulturele opsig het hulle egter nog by die tradisionele Middeleeuse patroon ingepas. In ooreenstemming met die Middeleeus-Christelike moreel het die leidende kooplui en bankiers van die Italiaanse stadstate skuldig gevoel oor hul groot welvaart, wat immers uit woekerwins verkry is.
Om hul gewetes te sus, het hulle reuseskenkings aan die Kerk en kloosters gedoen, gewoonlik in die vorm van 'n nuwe kerkgebou, die verfraaiing van 'n bestaande kerk, ʼn altaar, grond, ensovoorts. Teen die helfte van die 14e eeu was daar van 'n eie stedelike kultuurpatroon egter nog geen sprake nie en die inhoud van die geskenke is in alle opsigte deur bestaande tradisies bepaal. Die stede se enigste verskil met die res van Wes-Europa was hul onafhanklike politieke denke, wat aan republikanisme gegrens het.
Wesenlike veranderings het eers ingetree na die groot pesepidemie wat Italië - en die hele Europa omstreeks 1348 tot 1350 getref het. Ongeveer een derde van die Europese bevolking is deur die pes (builepes, genoem die Swart Dood) uitgewis. In die stede is die verhoudinge tussen die ryk kooplui en bankiers (popolo grasso) en die arm handwerklui (popolo minuto) heeltemal versteur. Baie kooplui het bankrot geraak en diegene wat die krisis deurstaan het, het geen hoop gehad om hul groot winste van voor die ramp te ewenaar nie.
Weens die drastiese bevolkingsvermindering het die afsetgebiede gekrimp en investering in die handel het ʼn riskante onderneming geword. Die rykes was dus genoodsaak om hul opgegaarde rykdom op ʼn ander wyse te investeer. In navolging van die Kerk, wat al eeue lank opdragte aan kunstenaars gegee het, het die kooplui die kunsmark as individuele beleggers en opdraggewers betree. Daardeur is 'n nuwe ontwikkeling van die kuns gestimuleer.
Die verhoogde belangstelling in die kuns as 'n beleggingsveld het saamgeval met nuwe politieke ontwikkelinge en die twee aspekte het gesamentlik die agtergrond gevorm vir die nuwe Renaissancistiese kultuurpatroon.
Burgerdeugde
Teen die einde van die 14e eeu het 'n konfrontasie tussen die twee belangrikste NoordItaliaanse stadstate, Florence en Milaan, ontstaan. Die konflik is veroorsaak deur die pogings van die podesta (alleenheerser) van Milaan Gian Galeazzo Visconti (1347- 1402, regeer 1385 -1402) om die hele Noord- en Sentraal-Italië te verower en tot 'n monargie onder leiding van Milaan te omskep. Hy is veral geïnspireer deur die relatief sterk monargale gesag in Frankryk en Spanje. Florence het as kampvegter vir die "republikeinse" selfbestuur op die voorgrond getree, maar moes aanvanklik die onderspit delf.
Visconti het eers die stede Verona en Vicenza geannekseer en toe sy oë na Padua gewend. In 1390 is ʼn vredesaanbod van Florence van die hand gewys en in dieselfde jaar het Milaan en Florence openlik in oorlog gewikkel geraak. Florence was militêr swak en het die een nederlaag na die ander gely, ook op diplomatieke gebied. In 1402, toe Florence, hulpeloos en deur sy bondgenote versaak, voor die magtige vyand gestaan het, het sake skielik 'n gunstige wending geneem.
Visconti is dood aan pes wat in sy leër uitgebreek het en onmiddellik daarna het die stede wat deur hom onderwerp is, in opstand gekom. Die gebeure het Florence daartoe in staat gestel om die Milanese na hul oorspronklike stadgebied terug te dryf. Daarmee was die geleentheid om die hele Noord-Italië in 'n nasionale monargie te omskep, vir goed verby. In die plek van 'n monargie het ʼn soort ewewig tussen die 5 belangrikste stadstate (Florence, Milaan, Rome, Genua en Venesië) tot stand gekom, die sogenaamde Italiaanse pentargie.
Dit het aanvanklik ʼn suiwer praktiese grondslag gehad en is eers later deur die Florentynse historikus Francesco Guicciardini (1483- 1540) aangeprys as 'n stelsel wat die ewewig tussen die stadstate bewaar het. Die uiteindelike oorwinning van Florence was van beslissende betekenis vir die ontplooiing van die kultuur van die Renaissance. Dit het immers bewys dat 'n republikeinse gemeenskap waarin alle burgers (elk volgens sy vermoë) in diens vanmekaar en die algemene belang verkeer, uiteindelik moes triomfeer oor tiranne en state met 'n outokratiese bestuur.
Patriotiese burgerdeug (virtù, afgelei van die Latynse woord virtus, wat "deug" beteken) is as die hoogste ideaal beskou en die Florentyne het daaruit die inspirasie geput om die Middeleeuse kulturele bande te breek. Daar is bewustelik gestreef na 'n eie stedelike kultuur waarin die waarde van die selfontplooiing van die individu in diens van die stad en land beklemtoon is. Vanuit Florence het die nuwe stelsel van waardes en ideale ook ʼn invloed gehad op ander geestelik en materieel onafhanklike persone in Italië, soos amptenare in diens van die (stad)state en humaniste in die algemeen.
Tog het die nuwe ideaal altyd tot 'n klein kring bevoorregtes beperk gebly en slegs die oppervlak van die samelewing geraak. Die virtu was in baie gevalle slegs 'n mode wat nie ten volle uitgeleef is nie omdat die gevolge daarvan dikwels strydig met die politieke werklikhede was. Selfs in die bolwerk van die burgerdeug, naamlik Florence self, is die republiek sedert die helfte van die 15e eeu feitlik afgeskaf: na ʼn staatsgreep het die Medici-familie (bankiers) aan die bewind gekom en ware republikeine is of verban of het die stad verlaat.
Na die koms van die Franse in 1494 in Milaan is nagenoeg die hele Italië 'n kort tydjie deur vreemde moondhede (Spanje en Frankryk) oorheers, Die republikeinse vaandel is deur Venesië oorgeneem tot omstreeks 1580, toe die gees van die Teenhervorming ook op die onafhanklike koopmanstaat 'n houvas gekry het. Dit het die einde van die Renaissancekultuur in Italië beteken. Die bloei van die Renaissance was toe in die res van Europa - ongeveer 100 jaar later as in Italië- op sy hoogtepunt.
Wetenskap en tegniek
Vooruitgang in tegniek
Die wetenskap en tegniek van die Renaissance het hul oorsprong in die Laat Middeleeue. Die aanhang wat die werke van Aristoteles in die Middeleeue geniet het, het reeds in die 13e eeu begin afneem. Die nominalis Roger Bacon het in die 13e eeu verklaar dat filosowe moes afwyk van "dogmatisme" en 'n slaafse geloof in outoriteite en dat hulle hulle eerder met waarnemings van die wêreld rondom hulle moes besig hou. Dit was dus 'n pleidooi vir eksperimentering en direkte waarneming.
Die verskil tussen die wetenskappe van die Renaissance en die van die Middeleeue het geleidelik ontstaan. 'n Vernuwing was die propagering van 'n duideliker wisselwerking tussen wetenskap en tegniek, 'n Bekende voorbeeld van hierdie wisselwerking was die bou van vestings, waarin 'n vernuwing noodsaaklik geword het as gevolg van die koms van vuurwapens, waardeur kastele kwesbaar geword het. Die vorste het ingenieurs (afgelei van die Latynse woorde vir "vernuf" en "werktuig ") in diens geneem en van hulle advies ontvang oor die aanleg van forte, wat deur ʼn stelsel van bolwerke en gragte vir vyandelike vuur feitlik onkwesbaar sou wees, terwyl 'n spervuur op die vyand terselfdertyd volgehou kon word.
Die ingenieurs het wette vir koeëlvlugte ontwikkel en fraai geometriese figure as die ideale grondplan vir vestings ontwerp. Ook op die gebied van die medisyne is die teenstelling tussen technè (ambag, vaardigheid) en epistème (kennis) opgelos. Andreas Vesalius (1514 - 1564) het die aandag gevestig op die verkeerdheid van die bestaande praktyk, waar die professor die teorie van die menslike anatomie aan sy studente uit die handboek voorgelees en bespreek het terwyl sy kneg die lyk oopgesny het (die eerste disseksie het al in 1341 in Padua plaasgevind), sonder dat hy self enigiets van die teorie begryp het.
Vesalius het van sy leermeester, Andernach, gesê dat hy nooit 'n mes gebruik het nie, behalwe aan tafel. Naas vestingbou en die medisyne het die tegniek ook vooruitgang gemaak op die gebied van die hidrologie (waterhewelmasjiene), stadsbeplanning en die boekdrukkuns. Masjiene (machina = "werktuig") is nie meer as blote verlengings van menslike arbeid beskou nie, maar as selfstandige produksiemiddele. Die individuele prestasies van vaklui het erkenning geniet.
Produkte van die menslike gees (uitvindings) is vir die eerste keer in die geskiedenis deur oktrooie beskerm. Boeke oor tegniek het oral aftrek gekry en tegniek het as 't ware van handwerk in 'n professionele kundigheid verander. Via die tegniek is die spekulatiewer denke geïnspireer.
Kennis van die Oudheid
Afgesien van die herwaardering van die tegniek het die Renaissance 'n eie bydrae gelewer tot die ontwikkeling van die eksakte wetenskappe. In hul ywer om alles te herstel "Yat van die klassieke Oudheid in kloosters bewaar gebly het, het geleerdes allerlei natuurwetenskaplike en matematiese verhandelings gepubliseer. Danksy hul navorsing het die werke van Grieke en Helleniste soos Euclides, Ptolemaeus en veral die meer eksperimentele Archimedes die lig gesien. Sonder die publikasie van die tekste sou die natuurwetenskaplike revolusie van die 17e eeu nie moontlik gewees het nie.
Die matematiese grondslag vir die omwenteling is in die 16e eeu deur ywerige Humanis-filosowe gele en deur die bedrywighede van argitekte, beeldende kunstenaars en kartograwe op 'n hoer vlak geplaas. Dit kan toegelig word aan die hand van die werk van die Florentynse kunsteoretikus Leon Battista Alberti (1404 - 1472). In sy Della Pittura (1435) is die nuwe skilderkuns sedert Cimabue en Giotto opgehemel, maar hy het ook daarop gewys dat hul kennis van perspektief nog gering was, as gevolg waarvan die driedimensionele natuur nog nie volmaak op 'n tweedimensionele vlak oorgebring kon word nie.
Vervolgens het Alberti perspektiwiese reëls vir proporsionele nabootsing geformuleer. Die nuwe geometrie het hy "visuele geometrie" genoem en dit in sy tweede boek oor die argitektuur (De re aedificatoria, 1452) verder uitgewerk. Sy metode kon ook in die beeldhoukuns toegepas word, onder andere met betrekking tot proporsionele verhoudings van die menslike liggaam. In 1464 het sy De sculptura oor die onderwerp verskyn. Net soos baie ander Humaniste het Alberti hom ook met kartografie besig gehou.
Kartografie was nou verbonde aan die sterrekunde en het die wetenskap grootliks gestimuleer. Ook op hierdie wyse is die praktyk (eise van die skeepvaart) en die teorie (sterrekunde) deur die tegniek verbind. In verband met die sterrekunde was veral Copernicus van belang. Hy het die heliosentriese wêreldbeeld van die Oudheid (die son is die middelpunt van die heelal) teenoor die tradisionele geosentriese wêreldbeeld van die Kerk (die aarde is die middelpunt) gestel. In ander opsigte het hy nog spekulatief te werk gegaan.
Hy het byvoorbeeld sonder meer van die veronderstelling uitgegaan dat die aarde en die ander planete in ʼn sirkelbaan om die son beweeg; ʼn ellips was vir hom nie in ooreenstemming met die harmonie van die kosmos nie. Vermenging van geloof en wetenskap het ook op ander terreine voorgekom. In die 16e eeu was die beoefening van sterrewiggelary en alchemie selfs buitengewoon populêr en die eksponent daarvan, Paracelsus (1493 - 1541), is net soos Copernicus 'n lewende bewys van die stand van die wetenskap van die Renaissance.
Dit is te verstane as in gedagte gehou word dat die Kerk opgetree het as "bewaarder" van alle kennis en dat eksperimente wat nie sy beskerming geniet het nie, as heidens of ketters bestempel is. Met die verswakking van die kerklike monopolie het 'n mengsel van wetenskap en pseudowetenskap van die natuurlike en bonatuurlike te voorskyn gekom.
Humanisme
Die literêr-wetenskaplike beweging wat sedert die 19e eeu Humanisme genoem word, het sy oorsprong gehad in die Middeleeuse ars dictaminis, wat ook ars notaria genoem word. Dit was 'n soort beroepsopleiding vir toekomstige stadsklerke waarby die klem veral geplaas is op die opstel van briewe, skoonskrif, korrekte formulering en die hou van toesprake. In die opleiding is veral gebruik gemaak van die sogenaamde Tabula Exemplorum, boeke wat voorbeelde bevat het en grotendeels uit tekste van klassieke skrywers bestaan het.
Dit verklaar waarom die Humaniste van die 15e en 16 eeu op veral die klassieke Oudheid toegespits was. Die Humaniste het hulle beywer vir 'n hervorming van die Kerk, wat deur misbruike en dogmatiese verstarring aangetas was, asook vir die herstel van die staatsgesag, wat in die tyd in anargie en chaos verval het. Soms het hulle te veel probeer doen, soos blyk uit die lotgevalle van Petrarca, een van die eerste Humaniste. Hy het hom aanvanklik ook laat lei deur 'n breed opgevatte restourasie-ideaal, waarvan die lettere slegs 'n onderdeel was.
In die veertigerjare van die 14e eeu het hy hom dit selfs ten doel gestel om die politieke krag van die vroeëre Romeinse Italië (waarvoor hy groot bewondering gehad het) in sy eie tyd te laat herlewe. In 1348 het hy saam met sy vriend Cola de Rienzo (1313- 1354) 'n daadwerklike poging aangewend om die ideaal te verwesenlik en 'n republiek in Rome uitgeroep. Sy optrede het veel meer verset uitgelok as wat hy verwag het en dit het op 'n groot fiasko uitgeloop, Dit was vir Petrarca duidelik dat sy ideaal voorlopig onvervul sou moes bly en hy het daarna gekonsentreer op 'n beperkter herstel van die Oudheid.
Hy het hom toegelê op die uitgee en nabootsing van klassieke tekste en het die betekenis van die tekste histories ondersoek. Hy het egter voortdurend sy al lesomvattende politieke doel voor oë gehou. Hy het gehoop dat hy deur sy gebruik van gesuiwerde Latyn, deur sy poësie wat op waarneming van die natuur gebaseer was en deur sy historiese ondersoek daarin sou slaag om die deugde wat volgens hom in die Romeinse tyd bestaan het, by die publiek aan te wakker.
Hy het die weg gekies omdat die gebeurde van 1348 hom daarvan oortuig het dat sy landgenote verleer het om soos die Romeine helder en suiwer te dink. Selfs die mees belese wetenskaplikes onder hulle was verstrik in die geskrifte wat na die val van die Romeinse Ryk ontstaan en talle barbaarse elemente en onsuiwer formulerings bevat het. Dit was dus noodsaaklik om eers 'n taalsuiwering deur te voer: Latyn moes weer die kragtige en inspirerende taal word wat dit in die klassieke Oudheid was voordat die "groot werk" aangepak kon word.
Petrarca het terdeë besef dat hy hom met so 'n program slegs tot die klein, Latynsprekende en geleerde elite sou kon rig, maar dit het in sy oë die waarde van sy program nie verminder nie. Net so os die meeste van sy bevoorregte tydgenote het hy 'n byna fisieke afkeer van "die volk" gehad. Die Humanistiese kultuur van die Renaissance was net soos die ander groot kultuurbewegings voor die 19e eeu 'n tipiese elite-kultuur en het dit self nie probeer verdoesel nie.
Namate dit in die loop van die 15e eeu geblyk het dat Petrarca se ideaal van 'n herstel van die Romeinse republiek nie verwesenlik kon word nie, het die Humanisme al hoe meer elitegerig geword en tot die lettere beperk gebly. Na Karel VIII van Frankryk se inval in en verowering van groot dele van Noord- Italië in 1494 het die houding selfs 'n soort mode geword. Volgens die Humaniste het Italië wel in politieke en kerklike anargie verval. maar op artistieke en literêre gebied het daar tog altyd iets moois en nuuts gebeur wat nêrens anders geëwenaar kon word nie.
Die Humanisme wat sedert die einde van die 15e eeu noord van die Alpe kop uitgesteek het, is dan ook deur hulle as 'n flou nabootsing van die onoortreflike Italiaanse voorbeeld beskou. Die nie-Italiaanse Humaniste het hulle sedert die helfte van die 16e eeu met steeds stygende verontwaardiging teen die openlike meerderwaardigheidsgevoelens van die Italianers verset. Hulle het dikwels daarop gewys dat die 12e eeuse "Humanisme" wat veral in Frankryk voorgekom het, van groot belang was vir die ontwikkeling van die Humanisme van die Renaissance.
Die argument was wel korrek, maar aan die ander kant het hulle te ver gegaan deur te beweer dat die Italiaanse Humanisme niks nuuts opgelewer het nie. Die 12e eeuse "Humaniste" was by uitstek "oudheidkundiges", met 'n tipiese Middeleeuse godsdienstige instelling en teologiese belangstelling. Die latere Italiaanse Humaniste was allesbehalwe nie-godsdienstig, maar wel leke en geen teoloë nie. Hulle het 'n groot belangstelling getoon in godsdiens en Kerklike hervorming, maar wou aan die ander kant die seggenskap van die Kerk tot suiwer godsdienstige sake beperk.
Hulle wou die staat soveel moontlik van Kerklike invloede vrywaar, al was dit ook allermins hul bedoeling om die staat sy Christelike grondslag te ontneem. Hulle was ten gunste daarvan dat kuns en wetenskap sonder kerklike bemoeienis moes ontwikkel, maar was nie teen godsdienstige inspirasie gekant nie. Die Italiaans-Humanistiese ideale het hul grootste verwesenliking gevind in die stadstate Florence en Venesië onder republikeinse regerings.
Die hoogtepunt in Florence was tussen 1400 en 1450 en in Venesië tussen 1510 en 1580. Baie Humaniste is toe opgeneem in die uitvoerende bestuursliggame, waar hulle 'n wesenlike invloed op kerklike en politieke hervormings uitgeoefen het. Hulle was nie blote administrateurs sonder politieke gesag, soos dit in die ander. Italiaanse stede met 'n eenhoofdige bestuur of in die Wes-Europese monargieë die geval was nie. Toe die republikeinse regerings in Florence en Venesië ook verdwyn en vir oligargieë plek gemaak het, het die Humanisme daar ook verander na nie-betrokke, suiwer literêre bewegings.
'n Illustratiewe voorbeeld is die ontwikkeling van die Humanis Niccolò Machiavelli. Hy was die sekretaris van die Florentynse stadskanselary, maar na sy ontslag as gevolg van 'n staatsgreep het hy hom teruggetrek op sy landgoed, waar hy sy geliefde klassieke werke gelees en oordenk het. Sy vroeëre voorkeur vir 'n republikeinse staatsvorm het hy intussen laat vaar. Volgens hom kon slegs 'n sterk heroïese figuur, 'n principe, nog die "virtù" ophef en Italië van ondergang red.
Die ou, allesomvattende ideaal van 'n algemene menslike selfontplooiing wat deur skoling in die klassieke werke bevorder moes word, het geleidelik verdwyn. Die tyd van die optimistiese oprigting van universiteite en paleisakademies het reeds agter hom gele en skeptisisme oor die mens en sy moontlikhede het begin posvat. Die eerste voorbodes van die moeilike tyd wat voorgelê het, was reeds sigbaar: die tyd van sterk monargale gesag, sensuur, onverdraagsaamheid en godsdienstige fanatisme. Kortom, alles waarvan die Humanisme 'n afkeer gehad het.
Ontvangs in Noord-Europa
Op die oog af lyk dit vreemd dat die kultuur van die Renaissance so laat - eers in die 16e eeu - tot die res van Europa deurgedring het, want in die Noorde het daar ook in die 15e eeu reeds 'n ander (nie meer "eg" Middeleeuse nie) kulturele klimaat bestaan. Daarvan was realisme in die politiek 'n voorbeeld. Die koninklike hofgeskiedskrywer, Philippe de Commynes (ca. 1447- 1511) het byvoorbeeld die opkoms van 'n koninklike burokrasie met 'n oop oog vir werklike verhoudings beskryf.
Die verheerliking van die koning en sy motiewe het geen rol daarin gespeel nie. In die letterkunde het dieselfde soort realisme in Geoffrey Chaucer (1334- 1400) se Canterbury Tales deurgeskemer en in die Vlaamse skilderskool het veral die Van Eyck broers daarin uitgeblink. In Vlaandere is skilder met olieverf "ontdek". Die Renaissance is egter nie deur realisme oor die algemeen geken- merk nie, maar deur 'n bepaalde vorm van realisme.
Kunstenaars en geleerdes van die Renaissance het nie na 'n aaneenskakeling van realistiese details gestreef nie, maar na 'n realistiese vormbeginsel op grond waarvan onderskeie waarnemings onderling in 'n sinryke verband gebring is. In die Noorde het die omvorming van die uitbundige Laat-Middeleeuse realisme in die rigting van die Italiaanse Renaissance omstreeks 1500 plaasgevind, veral in die eerste 2 dekades daarna. Illustrerend van die verandering is die Duitse skilder-graveur, Albrecht Dürer, se skets oor sy eie lewe en sy ontwikkeling as kunstenaar.
Aanvanklik het hy, soos hy self vertel het, hom toegelê op die uitbeelding van vreemde en bisarre temas, maar in sy latere lewe het hy sy voorkeur vir die fantastiese en vreemde verloor en in toenemende mate gekonsentreer op die eenvoudige, onopgesmukte uitbeelding van wat hy "die oorspronklike aangesig van die natuur" genoem het. Bisarre elemente kom natuurlik in die lewe voor, maar die wese van die natuur was volgens hom tog iets anders.
Die natuur was rus en eenvoud en nie - soos hy vroeër gedink het - wilde chaos nie. Vir hierdie analise het Dürer hom duidelik op Italiaanse kunsteoretiese opvattings verlaat. Dieselfde soort aksentverskuiwing het ook by ander nie-Italiaanse kunstenaars en denkers voorgekom. Dit verklaar egter nog nie waarom daar na 100 jaar noord van die Alpe 'n skielike belangstelling in die Italiaanse kultuurbeweging ontstaan het nie. Daar is nog nie ʼn bevredigende verklaring hiervoor gevind nie, maar 'n hele aantal faktore het tog 'n invloed gehad.
Een van die voorwaardes vir die Renaissance in Italië was die aanwesigheid van onafhanklike stadstate. Dergelike stadstate was buite Italië nouliks bekend. Groot stede wat as sentra vir die handel en nywerheid gedien hel, het slegs in Vlaandere ontwikkel. Die graafskap se ekonomiese ontwikkeling (internasionale handel, tekstielproduksie vir uitvoer) was vergelykbaar met die van Noord- Italië, maar in politieke organisasie en geskiedenis was daar 'n groot verskil.
Die magleegte het die Italiaanse stede selfstandig gemaak en daardeur het hulle uiteindelik egte stadstate geword. Die Vlaamse stede (Brugge, Gent, Ieperen) het egter ʼn onafskeidbare deel van die feodale struktuur van die graafskap gebly. Pogings van die Vlaamse stede om die situasie te verander, het altyd misluk en Karel V van Habsburg se onderdrukking van die groot Gentse Opstand (1539/ 40) het die ideaal van outonome Vlaamse stadstate vir goed verydel.
Die betreklike staatkundige vryheid in Italië het bygedra tot die ontwikkeling van 'n eie nie-feodale kultuur. In Vlaandere was daar wel 'n bloeiende kulturele lewe, maar die vorm daarvan is bepaal deur die bestaande " Middeleeuse" tradisies. Die burgerstand het selfs probeer om hom in alle opsigte aan te pas by die leefwyse van die kulturele elite van die adel en hoë geestelikes. Die aristokratiseringsneiging was kenmerkend vir nie net Vlaandere of stedelinge nie, maar vir die hele Europa van die 16e eeu.
Eers toe die republikeinse karakter van die Italiaanse stadstate plek gemaak het vir die aristokratiese kultuurpatroon wat nog steeds in die res van Europa geheers het, het die Renaissancekultuur buite Italië 'n warm ontvangs geniet. Aan die begin van die 16e eeu was die aanpassingsproses voltooi. 'n Sprekende bewys van die veranderde houding teenoor die Italiaanse kultuur was Baldassare Castiglioni (1 478- 1529) se boek II Cortegiano ("Die Howeling", 1528) wat in al die Europese howe gewild was.
Die model wat in die boek voorgehou is, was nie meer die burgerlik-individualistiese en geniale uomo singolare (uitsonderlike man) nie, maar die rustige en ewewigtige honnête homme (‘n latere Franse term wat letterlik "eerlike man" beteken), ʼn beskaafde, aristokratiese tipe. Die verheerliking van die hoflewe het in die verbygaan ook ander voortbrengsels van die Renaissance aan die transalpynse elite bekend gestel.
Van ridders en howelinge
In dieselfde tyd toe Die Howeling oral in Europa gewild was, het daar aan die howe ook groot belangstelling ontstaan vir ou " romantiese" ridderverhale. Die eerste boek wat deur die Engelse boekdrukker William Caxton (1420- 1491) gedruk is, was 'n Engelse vertaling van 'n Franse werk oor ridderskap, getiteld The order of chivalry of knighthood. Alles wat met ridderskap en ridderideale te doen gehad het, was tot diep in die 16e eeu besonder gewild in Engeland.
In die 16e eeu is meer riddertoernooie georganiseer as in die 15e eeu, meer ridderromans gelees en meer ridderbals gehou. In Frankryk en in die Nederlande het dieselfde situasie geheers: Filips die Goeie (1396 - 1467) het ʼn persoonlike bydrae gelewer tot ʼn geskiedkundige werk met ʼn fabelagtige inslag, Histoires de Troye, en dit is bekend hoe hard die Boergondiese vors daarna gestreef het om die ou kruistogideaal te laat herleef. Selfs die militêre onderskeidings (die Orde van die Goue Vlies) was 'n aanduiding van die groot mate waarin die hoflewe met ridderlike nostalgie deurdrenk was.
Die sprekendste voorbeeld van die ridderkultus was die hot van koning Hendrik III van Frankryk (regeer 1574- 1589), waar die ridderlewe tot in die fynste besonderhede gekultiveer en nageboots is.
Hoflewe en Renaissance
Die voortlewing van die ridderideale aan die Europese hofhoudings kon miskien die indruk gewek het dat die Renaissance net bolangs ingang gevind het in 'n kultuur wat in wese nog Middeleeus was. Dit was egter nie die geval nie. In die 15e en 16e eeu het daar in die bestuur strukturele veranderings plaasgevind wat uiteindelik gelei het tot die ontstaan van 'n sterk vorstelike gesag ten koste van die adel, wat voorheen onafhanklik en vir die bestuur onmisbaar was.
Die adel se plek is ingeneem deur amptenare met ʼn universiteitsopleiding, die sogenaamde legiste. Die legiste het hul opleiding in die Romeinse reg in diens van die versterking van die koninklike gesag geplaas, via allerlei adviesrade van die kroon. Die idees van die Renaissance het juis ingang gevind by hierdie juriste, wat dikwels in Italië (Bologna) gestudeer het en die idees aan die howe versprei het. Dit was die bedoeling om die bestuur te sentraliseer en van adellike en korporatiewe voorregte te suiwer.
Die veranderde bestuursopvattings, wat gepaard gegaan het met verampteliking, die vaslê van regsreëls, 'n betastingstelsel en ʼn besoldigde huurleër (in die plek van 'n ridderleer), het indirek die burgerlike elemente aan die hof versterk en vir die ou tradisies ʼn bedreiging ingehou. Om die skokke van die veranderings vir die adel draagliker te maak, het baie vorste juis die ou ridderideale beklemtoon, al was dit vir die moderne monargieë nie meer wesenlik nie. Die mite moes die werklikheid verdoesel.
Na die Italiaanse voorbeeld het universiteite soos paddastoele oral in Europa opgeskiet en nuwe geslagte legiste gelewer, maar uiterlik het die ou bedeling bewaar gebly. Wanneer die ontvangs van die Renaissancekultuur in NoordEuropa in die lig beskou word, word dit duidelik dat die hoflewe skyn en die Renaissancestyl wesenlik was, en nie andersom nie. Dit verklaar ook waarom die Renaissance in Europa altyd aan die howe gekonsentreer was (byvoorbeeld die howe van Frans I van Frankryk, regeer 1515 - 1547, en later Elizabeth I van Engeland, regeer 1558 - 1603) en dit nooit so sterk kosmopolities soos in Italië was nie.
Slegs 'n klein groepie Humaniste onder leiding van Desiderius Erasmus het hulle beywer vir ʼn internasionale kultuur van ontwikkeldes uit alle lande, 'n soort republiek van geleerdes. Die meeste Humaniste van 16e eeuse Europa was vir so 'n universele ideaal te nou aan nasionale hofhoudings gebonde en het daarom meer "vaderlandsliewende" trekke vertoon. Die begrip patria (vaderland), wat aan die klassieke skrywers ontleen is, het 'n nuwe emosionele betekenis verkry.
In Duitsland het die vorm van kultuurnasionalisme gepaard gegaan met pogings om die Heilige Romeinse Ryk te laat herleef. Die Reichsritter Humanis Ulrich von Hutten (1488 - 1523) was die eksponent van die rigting en het tevergeefs geprobeer om Erasmus by sy Germaneklub te betrek. Die godsdiensoorloë van die tweede helfte van die 16e eeu het die ideale van die Humaniste dermate benadeel dat die beweging uiteindelik doodgeloop het. Slegs in die taamlik verdraagsame klimaat van die Nederlandse republiek het die Humanisme tot in die 17e eeu sy aantrekkingskrag behou.
Sien ook
Bron
- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409648, volume 23, bl. 217
- KENNIS, vol 6, 1980, bl. 1062-1063, ISBN 0 7981 0828 2
Eksterne skakels
| Wikimedia Commons bevat media in verband met Renaissance. |
- Florence
- Renaissance 9 Oktober 2007 op Wayback Machine